Uchwała z dnia 1985-06-26 sygn. III CZP 27/85

Drukuj dokument lub zaznaczenie Kopiuj zaznaczony tekst bez formatowania

Sygn. akt III CZP 27/85

Uchwała

Sądu Najwyższego

7 sędziów - zasada prawna

z dnia 26 czerwca 1985 r.

Przewodniczący: Prezes SN W. Sutkowski, Sędziowie SN: T. Bukowski (sprawozdawca), A. Gola, W. Kuryłowicz, Z. Marmaj, K. Piasecki, M. Sychowicz.

Sąd Najwyższy z udziałem prokuratora Prokuratury Generalnej PRL, Z. Paczyńskiego, rozpoznał wniosek Prokuratora Generalnego PRL z dnia 5 kwietnia 1983 r. o udzielenie odpowiedzi na następujące pytanie prawne:

"Który z sądów - rejonowy czy wojewódzki - jest sądem właściwym rzeczowo do rozpoznania sprawy z powództwa prokuratora o uiszczenie odpowiedniej sumy pieniężnej na rzecz Polskiego Czerwonego Krzyża (art. 448 k.c.)?"

postanowił podjąć następującą uchwałę i nadać jej moc zasady prawnej:

Sądem rzeczowo właściwym do rozpoznania sprawy o uiszczenie przez sprawcę umyślnego naruszenia dóbr osobistych odpowiedniej sumy pieniężnej na rzecz Polskiego Czerwonego Krzyża (art. 448 k.c.) jest sąd rejonowy, chyba że wartość przedmiotu sporu przewyższa sumę pieniężną określoną w art. 17 pkt 4 k.p.c., a jedną ze stron jest jednostka gospodarki uspołecznionej.

Uzasadnienie

Zagadnienie prawne, przytoczone w sentencji niniejszej uchwały, wyłoniło się w związku z opublikowaniem w "Gazecie Sądowej" z dnia 1 października 1984 r. orzeczenia SN z dnia 30 grudnia 1983 r. II CZ 118/83, stwierdzającego, że "rozpoznanie sprawy o zasądzenie odpowiedniej sumy pieniężnej na rzecz Polskiego Czerwonego Krzyża (art. 448 k.c.) należy do sądu wojewódzkiego (art. 17 pkt 1 k.p.c.)". Okoliczność, że powód domaga się zasądzenia na rzecz PCK tylko sumy pieniężnej, nie odbiera sprawie charakteru niemajątkowego. Powodowi bowiem chodzi "o zapewnienie mu w tej drodze ochrony jego dobra osobistego". Jak wynika z uzasadnienia wniosku o podjęcie niniejszej uchwały, powództwa z art. 448 k.c. były dotychczas rozpoznawane jako sprawy o roszczenia majątkowe przez sądy rejonowe, chyba że z mocy art. 17 pkt 4 k.p.c. podlegały właściwości rzeczowej sądu wojewódzkiego. Praktyka ta była w zasadzie powszechnie w orzecznictwie aprobowana. Zastrzeżeń przeciwko niej nie zgłoszono również w piśmiennictwie opartym na wynikach analizy orzecznictwa sądów rejonowych w tych sprawach.

Gdyby mimo to uznać, że zawarte w pozwie żądanie zasądzenia na podstawie art. 448 k.c. sumy pieniężnej nie jest roszczeniem majątkowym w rozumieniu art. 17 pkt 1 k.p.c., lecz dochodzeniem prawa osobistego, to należałoby wbrew treści art. 19 k.p.c. przyjąć, że podana w pozwie kwota pieniężna nie stanowi wartości przedmiotu sporu. W konsekwencji, mimo wyrażonego w kwocie pieniężnej petitum pozwu, nie należałby się wpis stosunkowy od tej ściśle określonej wartości, i to nawet w sytuacji, gdyby poszkodowany dochodził nie tylko zadośćuczynienia (satysfakcji) z art. 448 k.c., ale nawet "zwrotu wydatków poniesionych w związku z naruszeniem dobra osobistego", np. takiego, jak nazwisko, cześć, zdrowie lub nietykalność mieszkania (art. 23 k.c.). Dalszą konsekwencją zaliczenia odrębnej sprawy o samo uiszczenie odpowiedniej sumy pieniężnej na rzecz PCK (art. 448 k.c.) wyłącznie do spraw o prawa majątkowe w rozumieniu przepisów procesowych (a więc nie tylko w rozumieniu przepisu art. 17 pkt 1 in fine k.p.c.) byłoby wykluczenie możliwości przyznania wynagrodzenia adwokackiego w wysokości przewidzianej w § 10 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 31 grudnia 1981 r. w sprawie opłat za czynności zespołów adwokackich (Dz. U. z 1982 r. Nr 1, poz. 9), za to w związku z treścią § 15 pkt 2 tego rozporządzenia. Przy tej okazji warto wspomnieć, że również § 11 tegoż rozporządzenia nie odbiera roszczeniom majątkowym dochodzonym w związku z roszczeniami niemajątkowymi ich charakteru majątkowego, np. w sprawach o unieważnienie małżeństwa lub o zaprzeczenie ojcostwa. Sama zatem część art. 17 pkt 1 k.p.c., ograniczona do zwrotu "o prawa niemajątkowe", nie uzasadniałaby właściwości rzeczowej sądów wojewódzkich dla roszczeń pieniężnych dochodzonych łącznie w tych przykładowo wymienionych sprawach ani też w sprawach o ochronę dóbr osobistych, przykładowo wymienionych w art. 23 k.c., a w żadnym już wypadku w sprawach, w których poszkodowany lub prokurator w trybie art. 7 k.p.c. nie żąda wprost usunięcia skutków naruszenia dobra osobistego, czyli bezpośrednio jego ochrony, lecz tylko - satysfakcji dla siebie i dolegliwości ekonomicznej w celach represyjno-wychowawczych dla sprawcy umyślnego naruszenia dobra osobistego.

Argumentem przeciwko uznaniu z punktu widzenia procesowego za niemajątkową sprawy o roszczenie pieniężne z art. 448 k.c. jest też okoliczność, że w orzecznictwie oraz w piśmiennictwie, zajmującym się postępowaniem nakazowym lub upominawczym, nie podnosi się niedopuszczalności dochodzenia w tym trybie roszczeń z art. 448 k.c. "ze względu na ich charakter niemajątkowy".

A wreszcie - za tym, że wyrok uwzględniający powództwo z art. 448 k.c. zasądza świadczenie majątkowe (pieniężne), przemawiają takie okoliczności, jak dopuszczalność rozłożenia tego świadczenia na raty (art. 320 k.p.c.) lub stosowania instytucji miarkowania (art. 440 k.c.) oraz egzekwowania go tylko według przepisów o egzekucji świadczeń pieniężnych. Nie sposób przyjąć, że to samo roszczenie ma w procesie charakter niemajątkowy, a w egzekucji - charakter pieniężny. Pojęcie "niemajątkowe żądanie pieniężne" jest błędne z punktu widzenia logiki (contradictio in adiecto). Treść pojęć procesowych, a w szczególności pojęć "dochodzenie prawa niemajątkowego" i "dochodzenie roszczenia majątkowego", nie może się zmieniać w zależności od tego, do której instytucji procesowej mają one w praktyce zastosowanie. Żądanie uiszczenia sumy pieniężnej, bez względu na podstawę tego żądania, jest żądaniem procesowym majątkowym, a ściślej mówiąc - pieniężnym, między innymi przy określeniu zarówno wartości przedmiotu sporu, jak i właściwości rzeczowej sądu lub przy rozkładaniu świadczenia na raty.

Określone w pozwie żądanie pieniężne (art. 187 pkt 1 k.p.c.) jest obiektywną kategorią ekonomiczną. Tego charakteru procesowego nie mogą zmienić "zamierzenia" powoda ani treść uzasadnienia pozwu. Dokładnie określone w petitum pozwu żądanie zasądzenia kwoty pieniężnej, bez względu na to, czy ma ona stanowić zadośćuczynienie pieniężne (satysfakcję) lub represję za naruszenie dobra osobistego (art. 23, 445, 448 k.c.), nie może być uznane za roszczenie niemajątkowe, innymi słowy - za dochodzenie prawa niemajątkowego. Tak samo nie sposób podzielać stanowiska, że nawet proces o sam zwrot wydatków poniesionych w związku z naruszeniem dobra osobistego jest sprawą niemajątkową, podlegającą bez względu na wysokość kwoty pieniężnej, podanej w pozwie (art. 19 § 1 k.p.c.), rozpoznaniu przez sąd wojewódzki z mocy art. 17 pkt 1 k.p.c.

Żądanie pieniężne oparte na przepisie art. 448 k.c. nie traci charakteru majątkowego, mimo że poszkodowany czy prokurator w trybie art. 7 k.p.c. żąda zasądzenia sumy pieniężnej na rzecz organizacji społecznej. Podobnie nie jest pozbawiona charakteru majątkowego sprawa o zasądzenie symbolicznej złotówki.

Trudno zgodzić się z raczej odosobnionym w piśmiennictwie poglądem, że słowna redakcja art. 17 pkt 1 k.p.c. nie jest dostosowana należycie do spraw o prawa osobiste. Gdyby rzeczywiście tak było, to nie sposób byłoby racjonalnie uzasadnić przyczyn, dla których redakcja ta utrzymuje się od przeszło pół wieku, mimo wielu zmian i nowelizacji przepisów postępowania cywilnego, oraz dlaczego nie wywołała zasadniczych zastrzeżeń w judykaturze lub doktrynie. Przepis art. 165 kodeksu zobowiązań dopuszczał w razie naruszenia czci zasądzenie świadczenia pieniężnego na rzecz instytucji, aczkolwiek wskazanej nie przez ustawę, ale przez poszkodowanego. Przepis ten był szczególnie praktyczny w razie "obrazy honoru", gdy poszkodowany nie chciał przyjąć pieniędzy od sprawcy.

Nie budzi wątpliwości majątkowy charakter spraw o pieniężne zadośćuczynienie (satysfakcję) za naruszenie dóbr osobistych określonych w art. 445 § 1 i 2 k.c., które uwzględniają również art. 23 k.c. Roszczenie pieniężne z art. 445 k.c. jest co do swej istoty tego samego rodzaju co roszczenie z art. 448 k.c. Oba świadczenia spełniają obok funkcji represyjno-wychowawczej funkcję zadośćuczynienia (satysfakcji) za krzywdę. Mimo to sprawy o uiszczenie kwoty pieniężnej z art. 445 k.c. podlegają rozpoznaniu przez sądy rejonowe, jeżeli wartość przedmiotu sporu nie przewyższa kwoty określonej w punkcie czwartym art. 17 k.p.c., a jedną ze stron nie jest jednostka gospodarki uspołecznionej. Roszczenie pieniężne z art. 448 k.c. przysługuje "niezależnie od innych środków potrzebnych do usunięcia skutków wyrządzonej szkody". Może więc być dochodzone obok zadośćuczynienia pieniężnego z art. 445 k.c. Stanowi bowiem tylko dodatkową satysfakcję dla poszkodowanego oraz dodatkową sankcję dla sprawcy umyślnego naruszenia dobra osobistego, wymienionego w art. 445 k.c. Nie każda zatem sprawa, której przedmiotem jest żądanie świadczenia pieniężnego za naruszenie niemajątkowego dobra osobistego, jest sprawą niemajątkową. Tym samym nie sposób podzielać chyba odosobnionego poglądu, że już sama pierwsza część art. 17 pkt 1 k.p.c., ograniczona do zwrotu "o prawa niemajątkowe", może uzasadniać właściwość sądów wojewódzkich w sprawach o zasądzenie odpowiedniej sumy pieniężnej na rzecz PCK oraz o zwrot wydatków poniesionych w związku z naruszeniem dobra osobistego.

Osobie, której dobro osobiste zostało bezprawnie naruszone, przysługują żądania o charakterze niemajątkowym (art. 24 § 1 k.c.) i żądania typu majątkowego (art. 24 § 2, art. 445 i 448 k.c.). Może z nimi wystąpić w odrębnych procesach według właściwości rzeczowej dla każdego z tych żądań. Może też oba typy żądań zgłosić łącznie w jednym procesie. W tym ostatnim tylko wypadku również żądanie z art. 448 k.c. podlega z mocy art. 1 pkt 1 k.p.c. rozpoznaniu przez sąd wojewódzki. Podobnie ma się rzecz, jeżeli łącznie z powództwem o ochronę dobra osobistego wystąpiono z żądaniem zasądzenia odszkodowania na podstawie art. 415 i nast. k.c. Gdyby żądanie z art. 448 k.c. nie miało charakteru majątkowego, byłoby zbędne, zawarte w uchwale składu siedmiu sędziów Izby Karnej z dnia 25 lutego 1971 r. VI KZP 70/70, stwierdzenie, że zasądzeniu sumy pieniężnej na rzecz PCK nie stoi na przeszkodzie orzeczenie nawiązki z art. 59 § 3 k.k., również w postaci sumy pieniężnej. Roszczenie z art. 448 k.c. może być dochodzone także w odrębnym procesie przed sądem właściwym rzeczowo ze względu na wartość tego roszczenia. Przepis art. 17 pkt 1 k.p.c. daje jedynie możliwość, a nie stwarza obowiązku, dochodzenia tego roszczenia "łącznie" z prawami niemajątkowymi przed sądem wojewódzkim. Zasada, że w razie zbiegu roszczeń, z których jedno podlega właściwości sądu rejonowego, a drugie - sądu wojewódzkiego, oba podlegają rozpoznaniu przez sąd wojewódzki, znajduje wyraz również w art. 204 k.p.c. W ustroju socjalistycznym występuje stopniowe ograniczanie spraw należących do właściwości rzeczowej sądu wojewódzkiego, jako sądu pierwszej instancji. Znalazło to wyraz także w obowiązującej od dnia 1 lipca 1985 r. ustawie o zmianie ustawy - kodeks postępowania cywilnego. Świadomość tej tendencji może być przydatna do rozstrzygnięcia kwestii dopuszczalności odrębnego dochodzenia roszczenia opartego na przepisie art. 448 k.c., a więc zgłoszenia go nie łącznie z roszczeniem niemajątkowym. Brak jest podstaw do przyjęcia niedopuszczalności rozdrabniania roszczeń procesowych, opartych na przepisach o ochronie niemajątkowych dóbr osobistych. Już w komentarzach z okresu międzywojennego, uwzględniających m.in. materiały komisji kodyfikacyjnej, stwierdzono (art. 13 k.p.c. z 1932 r.), że roszczeń majątkowych, a w szczególności pieniężnych, pozostających w związku z naruszeniem praw niemajątkowych, można dochodzić odrębnym powództwem i wtedy o właściwości rzeczowej sądu rozstrzyga wartość przedmiotu sporu. Obecnie więc ma w takiej sytuacji zastosowanie zasada z art. 17 pkt 4 k.p.c. Na tę zasadę zwrócił już uwagę Sąd Najwyższy w orzeczeniu z dnia 17 listopada 1970 r. II CR 151/70. Podkreślił mianowicie, że roszczenie przewidziane w art. 448 k.c. ma charakter roszczenia samoistnego i że jego byt materialnoprawny nie jest uwarunkowany pozostałymi roszczeniami, wypływającymi z art. 24 k.c. Służącego pośrednio szeroko rozumianej ochronie majątkowej dóbr osobistych świadczenia pieniężnego z art. 448 k.c., jeżeli na to pozwala wartość przedmiotu sporu, można więc dochodzić przed sądem rejonowym.

Przedstawione wyżej rozważania uzasadniają udzielenie odpowiedzi jak w sentencji uchwały.