Konstytucyjna istota wolności zgromadzania się
Wolność pokojowych zgromadzeń (art. 57 konstytucji)
Żeby zobaczyć pełną treść należy się zalogować i wykupić dostęp.
Art. 54 Konstytucji RP gwarantuje każdemu wolność wyrażania swoich poglądów, podobnie jak art. 10 Konwencji o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności, zapewniający każdemu prawo do wolności wyrażania opinii. Użyte w art. 54 Konstytucji RP wyrażenie „pogląd" powinno być rozumiane jak najszerzej, zarówno, jako wyrażanie osobistych ocen co do faktów i zjawisk we wszystkich przejawach życia, lecz również jako prezentowanie opinii, przypuszczeń i prognoz, a w szczególności również informowanie o faktach, tak rzeczywistych, jak i domniemywanych (zob. P. Sarnecki, w: L. Garlicki [red.] Komentarz do Konstytucji RP, Warszawa 2003, tom III, nota 5 do art. 54). Wolność wyrażania poglądów oznacza wolność wszelkich zachowań (działań i zaniechań) stanowiących formę ekspresji własnych myśli, zarówno zwerbalizowanych, jak i posługujących się innym niż słowo kodem znaczeniowym. Poglądy bowiem można wyrażać w różny sposób, nie tylko słownie (mówiąc lub pisząc), lecz także za pomocą obrazów i zachowań.
Konstytucyjna wolność zgromadzeń obejmuje także prawo do kontrdemonstracji, a więc zgromadzenia publicznego, którego cel jest celem przeciwnym do celu, który przyświeca innemu zgromadzeniu. Osoby, które nie zgadzają się z ideami, poglądami które na zgromadzeniu są wyrażane (manifestowane) mają prawo, aby swoje poglądy w tej samej, wspólnej przestrzeni publicznej wyrażać, także w taki sposób, który konfrontuje się z poglądami uczestników odbywającego się zgromadzenia. Prawo do pokojowego gromadzenia się i wyrażania poglądów nie zakłada bowiem, iż przy korzystaniu z tych praw inni nie mogliby prezentować poglądów odmiennych. Kontrdemonstracja pozostająca także pod ochroną art. 57 Konstytucji RP służy więc wyrażeniu protestu i sprzeciwu wobec innego zgromadzenia.
Z dorobku orzeczniczego Europejskiego Trybunału Praw Człowieka wynika, iż wolność zgromadzeń oznacza w szczególności swobodę wyboru czasu i miejsca zgromadzenia, formy wyrażania poglądów oraz swobodnego ustalania przebiegu zgromadzenia. Po stronie władz publicznych istnieje odpowiadający prawu obywateli obowiązek podejmowania działań, które doprowadzą do urzeczywistnienia tego prawa, czyli usunięcia przeszkód to uniemożliwiających, a przede wszystkim zaniechania nieuzasadnionych ingerencji w tą sferę nawet, gdy demonstracja może drażnić i przeszkadzać innym (zob. wyroki TK z dnia 28 czerwca 2000 r., K 34/99 i z dnia 10 listopada 2004 r., Kp. 1/04; wyroki ETPC: z 2 października 2001 r., Stankov i Zjednoczona Organizacja Macedońska Iliden przeciwko Bułgarii; z 27 listopada 2018 r., Alekseyev i inni przeciwko Rosji).
Ograniczenia prawa do zgromadzeń (a co za tym idzie wyrażania w tej formie poglądów przez jego uczestników), to wszelkie ograniczenia wprowadzane zarówno przed, w trakcie i po zakończeniu zgromadzenia, m.in. w postaci kary za udział w nim, jeżeli nie są to działania absolutnie konieczne w demokratycznym społeczeństwie (tak m.in. w wyroku ETPC z dnia 26 kwietnia 1991 r. w sprawie Ezalin przeciwko Francji, wyroku z dnia 5 stycznia 2016 r. w sprawie Frumkin przeciwko Rosji, wyroku z dnia 20 kwietnia 2015 r. w sprawie Navalny i Yashin przeciwko Rosji). Zdaniem Trybunału organy stosujące prawo, a zwłaszcza środki o charakterze represyjnym wobec obywateli, w każdym przypadku winny znajdować rozsądny punkt równowagi pomiędzy potrzebami państwa, usprawiedliwiającymi ograniczanie pewnych praw, a możliwością swobodnego z nich korzystania. Przy czym ograniczenia z pewnością nie mogą być aż tak daleko idące, aby odstraszyć na przyszłość inne osoby przed publicznym manifestowaniem poglądów. Karanie osób pokojowo manifestujących swoje poglądy i krytykę wobec innego zgromadzenia, ma zdecydowanie niepożądany efekt mrożący, studząc zamiary innych.
Także w orzecznictwie Sądu Najwyższego wskazuje się, że w sytuacji pokojowego charakteru zgromadzenia spontanicznego, władze publiczne powinny wykazać pewien poziom tolerancji aby wolność zgromadzeń – gwarantowana, zarówno w Konstytucji RP, jak i Europejskiej Konwencji Praw Człowieka, nie została pozbawiona swojego charakteru i nie zatraciła swojej istoty (zob. post. SN z 7 grudnia 2021 r., II KK 461/21).
Wyrok SN z dnia 15 marca 2022 r., II KK 90/22
Standard: 83363 (pełna treść orzeczenia)
Ingerencja w korzystanie z prawa do swobodnego, pokojowego zgromadzenia się nie musi polegać na bezpośrednim zakazie – prawnym lub faktycznym – ale może obejmować inne środki podejmowane przez władze.
Pojęcie „ograniczeń” w art. 11 § 2 należy interpretować zarówno jako środki podejmowane przed lub w czasie zgromadzenia, jak i środki, takie jak środki karne, podejmowane po wydarzeniu (zob. Ezelin). Na przykład, wcześniejszy zakaz może mieć studzący wpływ na osoby, które mają zamiar wziąć udział w wiecu, a przez to może stanowić ingerencję, nawet jeżeli wiec będzie potem przebiegać bez przeszkód ze strony władz (zob. Bączkowski i Inni przeciwko Polsce, skarga nr 1543/06, 3 maja 2007 r.). Ingerencję stanowi również odmowa zezwolenia na podróż w celu wzięcia udziału w zebraniu (zob. Djavit An przeciwko Turcji skarga nr 20652/92, §§ 59-62 ETPC 2003-III).
To samo tyczy się środków podejmowanych przez władze w czasie wiecu jak np. rozproszenie wiecu czy zatrzymanie uczestników (zob. Oya Ataman przeciwko Turcji, skarga nr 74552/01, ETPC 2006-XIII, oraz Hyde Park i Inni przeciwko Mołdawii, skarga nr 33482/06, 31 marca 2009 r.), czy kary nakładane za wzięcie udziału w wiecu (zob. Ezelin; Osmani i Inni przeciwko „Byłej Jugosłowiańskiej Republice Macedonii” (dec.), skarga nr 50841/99,ETPC 2001-X; Mkrtchyan przeciwko Armenii, skarga nr 6562/03, 11 stycznia 2007 r.; Galstyan przeciwko Armenii, skarga nr 26986/03, 15 listopada 2007 r.; Ashughyan przeciwko Armenii, skarga nr 33268/03, 17 lipca 2008 r.; oraz Sergey Kuznetsov przeciwko Rosji, skarga nr 10877/04, 23 października 2008 r.).
Wolność zgromadzeń jest podstawowym prawem w społeczeństwie demokratycznym i jedną z podstaw takiego społeczeństwa (zob. m.in. Galstyan). Prawo to, którego jednym z celów jest ochrona osobistych opinii, podlega wielu wyjątkom, które muszą być wąsko interpretowane i wymagają przekonującego uzasadnienia ograniczeń. Przy ustalaniu, czy ograniczenia praw i wolności zagwarantowanych Konwencją można uznać za „konieczne w społeczeństwie demokratycznym”, Układającym się Państwom przysługuje pewien ograniczony margines oceny.
Ingerencja będzie uważana za „konieczną w demokratycznym społeczeństwie” z perspektywy uprawnionego celu, jeżeli będzie odpowiadała na „nadrzędną potrzebę społeczną”, a w szczególności jeżeli będzie proporcjonalna w stosunku do zamierzonego uprawnionego celu, a powody przytoczone przez władze jako jej uzasadnienie są „istotne i wystarczające” (zob. np. Coster przeciwko Zjednoczonemu Królestwu[Wielka Izba], skarga nr 24876/94, 18 stycznia 2001 r., oraz S. i Marper przeciwko Zjednoczonemu Królestwu [Wielka Izba], skargi nr 30562/04 i 30566/04, ETPC 2008). W każdym przypadku to Trybunał wydaje ostateczne orzeczenie w sprawie zgodności ograniczeń z Konwencją. Powinien dokonywać tego, oceniając okoliczności konkretnej sprawy (zob. Osmani i Inni).
Trybunał pragnie przypomnieć, że choć wymaganie przez Wysoką Układającą się Stronę, aby ze względu na porządek publiczny i bezpieczeństwo narodowe organizowanie zebrań podlegało systemowi zezwoleń, nie jest a priori sprzeczne z duchem art. 11, to jednak sytuacja niezgodna z prawem, np. zorganizowanie demonstracji bez wcześniejszego zezwolenia, nie usprawiedliwia naruszenia wolności zgromadzeń (zob. Cisse przeciwko Francji, skarga nr 51346/99, ETPC 2002-III oraz Oya Ataman, op. cit.).
Chociaż zasady regulujące zgromadzenia publiczne, takie jak system wcześniejszego powiadamiania, są kluczowe dla zapewnienia płynnego przebiegu wydarzeń publicznych, ponieważ pozwalają one władzom na ograniczenie utrudnień w ruchu i podjęcie innych środków bezpieczeństwa, ich egzekwowanie nie może stać się celem samym w sobie. W szczególności, w sytuacjach, w których osoby biorące udział w niezgodnej z prawem demonstracji nie dokonują aktów przemocy, Trybunał wymagał, aby władze publiczne wykazały pewien stopień tolerancji wobec pokojowych zgromadzeń, tak aby wolność zgromadzeń zagwarantowana przez art. 11 Konwencji nie została pozbawiona całej istoty (zob. także Bukta i Inni przeciwko Węgrom, skarga nr 25691/04, ETPC 2007-III; Fáber przeciwko Węgrom, skarga nr 40721/08,, 24 lipca 2012 r.; Berladir i Inni przeciwko Rosji, skarga nr 34202/06, 10 lipca 2012 r.; Malofeyeva przeciwko Rosji, skarga nr 36673/04, 30 maja 2013 r., oraz Kasparov).
Navalnyy i Yashin przeciwko Rosji (Skarga nr 76204/11)
Standard: 4659