Odpowiedzialność za szkodę pośrednią (art. 446 k.c.)

Artykuł 446 k.c. nie stanowi samoistnej podstawy odpowiedzialności odszkodowawczej z tytułu czynu niedozwolonego. W art. 446 k.c. zostały uregulowane jedynie środki kompensacji szkody, także niemajątkowej (art. 446 § 4 k.c.), doznanej przez osoby pośrednio poszkodowane w związku ze śmiercią bezpośrednio poszkodowanego. Zastosowanie tych środków staje się możliwe dopiero po uprzednim przesądzeniu, że pozwany odpowiada odszkodowawczo za skutki jednego z czynów niedozwolonych unormowanych w art. 415 i nast. k.c.

Wyrok SN z dnia 24 września 2020 r., IV CSK 49/19

Standard: 86633 (pełna treść orzeczenia)

Zobacz glosy

Niewątpliwym założeniem polskiego ustawodawcy, leżącym u podstaw art. 446 k.c. przyznającego roszczenia odszkodowawcze osobom pośrednio poszkodowanym wskutek śmierci osoby bezpośrednio poszkodowanej w wyniku uszkodzenia ciała lub wywołania rozstroju zdrowia, było uznanie, że poza przypadkami przewidzianymi w tym przepisie, roszczenie o naprawienie szkody przysługuje tylko bezpośrednio poszkodowanemu.

Artykuł 446 k.c. był pomyślany, wzorem art. 162 Kodeksu zobowiązań, jako przepis zastrzegający wyjątek i zarazem wyrażający zasadę przysługiwania roszczenia odszkodowawczego - z zastrzeżonym wyjątkiem - jedynie bezpośrednio poszkodowanemu. Takie znaczenie przypisywano temu przepisowi przez dziesięciolecia w licznych wypowiedziach piśmiennictwa.

Tak też był on rozumiany długo - w zasadzie zgodnie - w orzecznictwie (por. np. orzeczenia SN z dnia 4 lipca 1969 r., I CR 116/69, 13 października 1987 r., IV CR 266/87 i 27 kwietnia 2001 r., III CZP 5/01).

Niejako uzupełnienie wyjątku wynikającego z art. 446 k.c. stanowiła akceptacja możliwości dochodzenia odszkodowania przez pośrednio poszkodowanego we wszystkich tych przypadkach, w których sprawca działał w celu wyrządzenia szkody osobie trzeciej. Ograniczenie ponoszenia odpowiedzialności odszkodowawczej tylko w stosunku do bezpośrednio poszkodowanego łączy się także z użyciem w art. 415 k.c. zwrotu mówiącego o wyrządzeniu szkody „drugiemu”, a nie komukolwiek (por. np. wyrok SN z dnia 11 grudnia 2008 r., IV CSK 349/08). Ograniczenie to pozostaje także w związku - w przypadkach odpowiedzialności odszkodowawczej, której przesłankę stanowi bezprawność - ze znajdującą odzwierciedlenie w orzecznictwie, przyjmowaną szeroko w piśmiennictwie koncepcją bezprawności względnej, w myśl której narusza określoną normę prawną i tym samym jest bezprawne tylko zachowanie godzące w interesy podmiotów chronionych przez tę normę; zachowanie niegodzące w interesy podmiotów chronionych przez tę normę nie może być uznane za sprzeczne z tą normą i uzasadniać zależnej od bezprawności odpowiedzialności odszkodowawczej wobec innych podmiotów niż chronione przez tę normę (por. wyroki SN z dnia 3 marca 1956 r., 2 CR 166/56, 14 stycznia 2005 r., III CK 193/04 i 24 września 2008 r., II CSK 177/08).

W niektórych orzeczeniach wydanych w ostatnich latach Sąd Najwyższy wyraził jednak również pogląd, że roszczenie o naprawienie szkody przysługuje nie tylko temu, przeciwko komu skierowane było zachowanie sprawcy, ale i temu, kto wskutek tego działania doznał pośrednio szkody, jeżeli tylko ta szkoda pozostaje w normalnym związku przyczynowym z zachowaniem sprawcy, czyli innymi słowy Sąd Najwyższy uznał w tych orzeczeniach, iż naprawieniu podlega nie tylko „szkoda bezpośrednia”, ale i „szkoda pośrednia”, pozostająca w normalnym związku przyczynowym z zachowaniem sprawcy (zdarzeniem, które ją wywołało). Towarzyszyło temu zakwestionowanie koncepcji bezprawności względnej (zob. wyroki SN z dnia 22 czerwca 2012 r., V CSK 282/11 i V CSK 338/11 oraz z dnia 26 marca 2014, V CSK 284/13).

Pogląd ten zyskał akceptację części piśmiennictwa. Poddano go jednak również w piśmiennictwie krytyce. Zarzucono mu w szczególności nierespektowanie założeń twórców kodeksu cywilnego, niewyciągnięcie właściwych wniosków z użycia w art. 415 k.c. zwrotu mówiącego o szkodzie wyrządzonej „drugiemu”, a nie „komukolwiek”, dowolność odwołania się do występującego w art. 77 ust. 1 Konstytucji terminu „każdy” w celu dowiedzenia, że art. 417 k.c. obejmuje też odpowiedzialność za „szkodę pośrednią”, oczywistą bezzasadność twierdzenia, że z art. 31 Konstytucji wynika powszechny zakaz wyrządzania komukolwiek szkody (bo gdyby tak było, każde wyrządzenie szkody należałoby uznać za bezprawne), nieuwzględnienie przy odwoływaniu się do rozwiązań przyjmowanych w obcych systemach odmiennych założeń tych systemów, trudne do zaakceptowania skutki w postaci nadmiernego rozszerzenia granic odpowiedzialności odszkodowawczej ze względu na to, że sam adekwatny związek przyczynowy wyznacza stosunkowo szeroki zakres odpowiedzialności, sprzyjanie nieuzasadnionym postawom roszczeniowym, a nawet pieniactwu.

Postanowienie SN z dnia 19 maja 2016 r., III CZP 20/16

Standard: 13567 (pełna treść orzeczenia)