Warunkowe tymczasowe aresztowanie (art. art. 257 § 2 k.p.k.)

Poręczenie majątkowe, jako alternatywny środek zapobiegawczy przy warunkowym tymczasowym aresztowaniu, o którym mowa w art. 257 § 2 k.p.k., to poręczenie określone w przepisach art. 266-270 k.p.k. (L. K. Paprzycki: op. cit., teza 5 do art. 257; T. Grzegorczyk: op. cit., s. 920). Z tego względu nie można tego pojęcia ograniczać wyłącznie do "wpłaty kwoty poręczenia", którym posługuje się wnioskodawca i które nie jest zresztą sformułowaniem ustawowym. Przedmiotem poręczenia mogą być przecież zarówno pieniądze (polskie lub obce), papiery wartościowe, zastaw, a także hipoteka (art. 266 § 1 k.p.k.), bowiem ustawodawca na potrzeby art. 257 § 2 k.p.k. katalogu tego nie zawęża. Różne będą więc także formy realizacji takiego poręczenia w zależności od jego przedmiotu.

Oczywiste jest również, że takim sformułowaniom jak "złożenie poręczenia majątkowego" oraz "złożenie przedmiotu poręczenia", nie można nadawać tego samego znaczenia, czemu stoi na przeszkodzie reguła zakazu wykładni synonimicznej (zob. L. Morawski: Wykładnia w orzecznictwie sądów. Komentarz, Toruń 2002, s. 144-145). W związku z tym nie może budzić wątpliwości, że czym innym jest pierwsze z wymienionych wyżej wyrażeń "złożenie poręczenia majątkowego", o którym mowa w art. 257 § 2 k.p.k., a czym innym zwrot "złożenie przedmiotu poręczenia", którym ustawodawca posługuje się w art. 266 § 2 k.p.k.

Skuteczne złożenie poręczenia majątkowego, a więc w formie i terminie określonym w postanowieniu o jego zastosowaniu, powoduje - w wypadku określonym w art. 257 § 2 k.p.k. - przekształcenie tymczasowego aresztowania w nieizolacyjny środek zapobiegawczy, a oba te środki nie mogą być wykonywane łącznie (zob. powołaną wyżej uchwałę Sądu Najwyższego z dnia 22 stycznia 2003 r., I KZP 36/02). Tym samym skutkiem złożenia poręczenia majątkowego z zachowaniem ustawowych warunków musi być natychmiastowe zwolnienie oskarżonego (podejrzanego) z aresztu.

Dla zdekodowania terminu "złożenie poręczenia majątkowego", a w szczególności uchwycenia chwili, w jakiej dochodzi do przekształcenia tymczasowego aresztowania w nieizolacyjny środek zapobiegawczy, nie wystarcza odczytanie tekstu art. 257 § 2 k.p.k. z zastosowaniem samych reguł semantycznych języka polskiego, ponieważ - jak to obrazują powoływane wyżej wypowiedzi komentatorów - prowadzić to może do wniosków nieracjonalnych.

Do jednoznacznego rezultatu końcowego prowadzą natomiast reguły wykładni systemowej i funkcjonalnej.

Z zestawienia treści art. 257 § 2 k.p.k. i art. 266 § 2 k.p.k. wynika, że termin "złożenie przedmiotu poręczenia" to działanie faktyczne oskarżonego lub osoby trzeciej, będące wyrazem ich woli, stanowiące element poręczenia majątkowego i będące warunkiem sine qua non ustanowienia środka zapobiegawczego w postaci takiego poręczenia. Niewątpliwie jego przeciwieństwem jest cofnięcie poręczenia, które dla swojej skuteczności wymaga - co jednoznacznie wynika z regulacji art. 269 § 3 k.p.k. - dodatkowych czynności. Staje się ono bowiem skuteczne z chwilą przyjęcia nowego poręczenia majątkowego, zastosowania innego środka zapobiegawczego lub odstąpienia od stosowania takiego środka. Skoro więc skuteczność cofnięcia poręczenia, poza oświadczeniem woli osoby składającej poręczenie, wymaga określonego działania ze strony organu procesowego, to tym bardziej wymóg taki odnosić należy do czynności "złożenia poręczenia majątkowego", które również poprzedzane jest swoistym oświadczeniem woli w postaci "złożenia przedmiotu poręczenia". Taką czynnością jest bez wątpienia jego przyjęcie, a więc czynność organu wymagająca utrwalenia protokolarnego (art. 143 § 1 pkt 9 k.p.k.).

Kontekst systemowy rozstrzyga zatem w sposób jednoznaczny, że chwilą "złożenia określonego poręczenia majątkowego" (dla którego skuteczności konieczne jest oświadczenie woli osoby składającej poręczenie mające postać czynności faktycznej, jaką stanowi "złożenie przedmiotu poręczenia") jest zakończenie procedury sporządzania protokołu przyjęcia poręczenia, który - co ma przecież w takim wypadku niebagatelne znaczenie - podpisują wszystkie osoby biorące w tej czynności udział (art. 150 § 1 k.p.k.).

Taki rezultat wykładni systemowej znajduje niewątpliwie wsparcie w regułach wykładni funkcjonalnej.

Zasadniczym celem stosowania wszystkich środków zapobiegawczych jest zabezpieczenie prawidłowego toku postępowania (art. 249 § 1 in principio k.p.k.). Musi być więc to środek skuteczny. Dla skuteczności poręczenia majątkowego w dowolnej postaci, mającego być - stosownie do treści art. 257 § 2 k.p.k. - alternatywą dla tymczasowego aresztowania, bezwzględnie konieczne jest jego przyjęcie przez właściwy organ w formie protokolarnej, o czym przesądza powołany wyżej art. 143 § 1 pkt 9 k.p.k. Należy przypomnieć, że o skuteczności poręczenia majątkowego można mówić wyłącznie wówczas, gdy istnieje - w wypadkach określonych w art. 268 § 1 k.p.k. lub art. 269 § 2 zd. 2 k.p.k. - możliwość orzeczenia przepadku albo ściągnięcia wartości majątkowych lub zobowiązań będących przedmiotem tego poręczenia. Dla wydania postanowienia, o którym mowa w art. 270 § 1 k.p.k., wymagane jest pouczenie osoby składającej poręczenie majątkowe (a nie tylko przedmiot poręczenia majątkowego) o treści art. 268 § 1 k.p.k. oraz art. 269 k.p.k. Dopiero z tą chwilą na osobę składającą poręczenie majątkowe przechodzi ryzyko utraty przedmiotu poręczenia, gdy okaże się, że osoba - za którą poręczyła - ucieknie lub ukryje się, utrudniać będzie w inny sposób postępowanie karne albo nie zgłosi się na wezwanie do odbycia kary. Brak takiego pouczenia nie pozwala na orzeczenie przepadku przedmiotu poręczenia nawet wtedy, gdy sąd orzekający miał podstawę przyjęcia, że poręczający znał treść odpowiednich przepisów (zob. postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 2 marca 2001 r., V KKN 543/00, LEX nr 51924). Jeżeli więc poręczenie majątkowe ma dawać realną gwarancję zabezpieczenia prawidłowego toku postępowania karnego, pozwalającą na zastąpienie tymczasowego aresztowania (art. 257 § 1 k.p.k.), to nastąpi to tylko w takim wypadku, gdy istnieć będzie prawem dopuszczona możliwość orzeczenia przepadku jego przedmiotu. To ostatnie aktualizuje się nie z chwilą złożenia przedmiotu poręczenia majątkowego, a z momentem jego przyjęcia, którego elementem jest pouczenie składającego poręczenie. Zakończenie tych czynności, utrwalone protokołem, który wraz z nakazem zwolnienia doręcza się jednostce penitencjarnej, skutkuje zwolnieniem tymczasowo aresztowanego (§ 119 ust. 2 pkt 3 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 23 czerwca 2015 r. w sprawie czynności administracyjnych związanych z wykonaniem tymczasowego aresztowania oraz kar i środków przymusu skutkujących pozbawieniem wolności oraz dokumentowania tych czynności - Dz.U. z 2015 r., poz. 927).

Podsumowując, stwierdzić należy, że dopóki nie dojdzie do czynności przyjęcia poręczenia majątkowego, utrwalonej w protokole, o którym mowa w art. 143 § 1 pkt 9 k.p.k., dopóty deklaracja złożenia poręczenia majątkowego, tak samo jak złożenie przedmiotu poręczenia (efektywna wpłata sumy poręczenia na przeznaczony do tego rachunek bankowy, złożenie papierów wartościowych do depozytu, ustanowienie hipoteki itd.), sprowadza się do jednostronnej czynności oskarżonego (podejrzanego), jego obrońcy lub innej osoby składającej poręczenie w imieniu oskarżonego (podejrzanego) bądź za niego. Jest to więc pierwszy krok ze strony składającego poręczenie majątkowe po wydaniu postanowienia o zastosowaniu poręczenia majątkowego, który zyskuje walor skutecznego złożenia poręczenia majątkowego z chwilą, gdy poręczenie to zostanie przyjęte przez organ procesowy i zostanie to utrwalone w wymaganym w takim wypadku protokole, którego załącznik stanowią: pokwitowanie przyjęcia do depozytu, dowód wpłaty na rachunek wskazany przez sąd, odpis księgi wieczystej stwierdzający dokonanie wpisu hipoteki z tytułu poręczenia (zob. § 300 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 25 czerwca 2015 r. - Regulamin urzędowania sądów powszechnych, Dz.U. z 2015 r., poz. 925).

Interpretacja powyższa umożliwia ustalenie jednakowego terminu końcowego tzw. warunkowego tymczasowego aresztowania, czyli dnia, w którym musi nastąpić zwolnienie osoby pozbawionej wolności, niezależnie od rodzaju zastosowanego zamiennie poręczenia majątkowego.

Nie ulega przy tym wątpliwości, że należy uczynić to (zwolnić tymczasowo aresztowanego) bezzwłocznie przez wystawienie i przekazanie do administracji zakładu karnego lub aresztu śledczego nakazu zwolnienia (§ 299 powołanego wyżej Regulaminu urzędowania sądów powszechnych), z dołączonym protokołem przyjęcia poręczenia (§ 119 ust. 2 pkt 3 cytowanego rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 23 czerwca 2015 r.), który w takim wypadku zastępuje postanowienie o uchyleniu tymczasowego aresztowania.

Postanowienie o zastosowaniu poręczenia majątkowego w warunkach określonych w art. 257 § 2 k.p.k., jako zaskarżalne, bez wątpienia należy do postanowień, których wykonanie można wstrzymać z urzędu lub na wniosek. Nie można go zaliczyć do katalogu orzeczeń, których wykonanie wstrzymuje samo wniesienie zażalenia (art. 237 § 2 k.p.k., art. 290 § 3 k.p.k., art. 292 § 1 k.p.k. w zw. z art. 742 § 3 k.p.c.). Nie jest też rozstrzygnięciem niepodatnym na wstrzymanie wykonania ze swej istoty, jak postanowienie o uchyleniu tymczasowego aresztowania, gdyż byłoby to w istocie równoznaczne z ponownym zastosowaniem tego środka pomimo jego uchylenia [zob. uchwałę Sądu Najwyższego z dnia 24 listopada 2010 r., I KZP 20/10; tak też J. Grajewski, S. Steinborn (w:) L. K. Paprzycki (red.): Kodeks postępowania karnego. Komentarz, Warszawa 2013, t. II, s. 168-169], czy też postanowienie o nieuwzględnieniu wniosku o uchylenie tymczasowego aresztowania, co oznaczałoby de facto uwzględnienie tego wniosku i uchylenie aresztu [D. Świecki (w:) D. Świecki (red.): Kodeks postępowania karnego. Komentarz, Warszawa 2015, t. II, s. 310] lub zarządzenie odmawiające przyjęcia środka odwoławczego (art. 429 § 1 k.p.k.), ponieważ wstrzymanie wykonania tego zarządzenia równałoby się przyjęciu środka (J. Grajewski, S. Steinborn: op. cit., s. 169).

Nie tyle niedopuszczalne, ile bezprzedmiotowe byłoby wstrzymanie omawianego zastrzeżenia z art. 257 § 2 k.p.k., po prawidłowym przyjęciu przez organ procesowy poręczenia majątkowego, złożonego w terminie wyznaczonym przez sąd, ponieważ wtedy, w związku z zamianą ex lege środka zapobiegawczego z tymczasowego aresztowania na poręczenie majątkowe, w obrocie prawnym funkcjonuje już wyłącznie postanowienie o zastosowaniu poręczenia majątkowego, a tym samym brakuje substratu rozstrzygnięcia, którego wykonanie można wstrzymać.

Wykonanie zastrzeżenia przewidzianego w art. 257 § 2 k.p.k. można wstrzymać, w oparciu o art. 462 § 1 in fine k.p.k., również po złożeniu przedmiotu poręczenia (wpłacie określonej sumy poręczenia, złożeniu przedmiotu poręczenia do depozytu, ustanowieniu hipoteki lub obciążeniu praw majątkowych tytułem poręczenia w inny sposób), do czasu złożenia poręczenia majątkowego, tj. przyjęcia poręczenia w formie określonej w art. 143 § 1 pkt 9 k.p.k.

Postanowienie SN (7) z dnia 25 lutego 2016 r., I KZP 18/15

Standard: 13405 (pełna treść orzeczenia)

Zastrzeżenia, o którym mowa w art. 257 § 2 k.p.k., dokonać może także sąd odwoławczy rozpoznający zażalenie na postanowienie o zastosowaniu tymczasowego aresztowania. Korzystając z tej możliwości sąd odwoławczy odpowiednio zmienia zaskarżone postanowienie i określa warunki, po spełnieniu których tymczasowe aresztowanie ulegnie zmianie na poręczenie majątkowe.

Gramatyczna wykładnia art. 257 § 2 k.p.k sugeruje, że odnosi się on do sądu, który stosuje tymczasowe aresztowanie, a więc uwzględnia wniosek prokuratora wnoszącego o zastosowanie tego środka zapobiegawczego, lub z urzędu – po wniesieniu aktu oskarżenia – sądu, przed którym sprawa się toczy.

Takie rozumienie art. 257 § 2 k.p.k. w przekonaniu Sądu Najwyższego byłoby nietrafne, formalistyczne i sprzeczne z ratio legis rozwiązania zawartego w omawianym przepisie, które przecież miało mieć znaczenie praktyczne, ułatwiające zamianę tymczasowego aresztowania na poręczenie majątkowe oraz minimalizację dolegliwości środków zapobiegawczych z jednoczesnym zabezpieczeniem prawidłowego toku postępowania.

Orzekając o zmianie postanowienia sądu pierwszej instancji sprawia, że zastosowany areszt tymczasowy nadal jest w mocy i ustaje po spełnieniu zawartych w postanowieniu sądu odwoławczego warunków, którymi są: złożenie we wskazanym terminie i w określonej wysokości poręczenia majątkowego. Sąd odwoławczy zmienia zatem zaskarżone postanowienie przez jego uzupełnienie o warunki, które, gdy zostaną spełnione spowodują automatyczne uchylenie uprzednio stosowanego środka zapobiegawczego, na łagodniejszy, poręczenie majątkowe. Po spełnieniu tych warunków, nie ma już potrzeby uchylania postanowienia o zastosowaniu tymczasowego aresztowania (traci moc ex lege) oraz rozważania przesłanek stosowania poręczenia

Postanowienie SN z dnia 31 sierpnia 2006 r., WZ 35/06

Standard: 35090 (pełna treść orzeczenia)