Rzecz potrzebna użyczającemu z powodów nie przewidzianych w chwili zawarcia umowy

Rzecz oddana w użyczenie staje się potrzebna użyczającemu także wtedy, gdy - z powodów nie przewidzianych w chwili zawarcia umowy - uzasadnione jest inne nią rozporządzenie (art. 716 k.c.).

Ze względu na daremny charakter użyczenia i połączoną z tym silniejszą niż w innych wypadkach bezpośrednią więź między kontrahentami, opartą na wzajemnym zaufaniu - elemencie nieodzownym w tego rodzaju stosunkach - obowiązki i ograniczenia komodatariusza zostały określone bardzo szeroko (np. art. 712 § 2, art. 713, art. 714, czy art. 716 in principio k.c.). Wzmacniają one wyraźnie pozycję użyczającego, czego wyrazem jest także specjalny sposób ochrony jego interesów, polegający na możności odebrania rzeczy przed upływem terminu użyczenia, jeżeli rzecz stała się potrzebna użyczającemu z powodów nie przewidzianych w chwili zawarcia umowy (art. 716 in fine k.c.).

Przytoczony przepis realizuje zasadę rebus sic stantibus i stanowiąc - przynajmniej w pewnym zakresie - normę szczególną w stosunku do klauzuli ogólnej zamieszczonej w art. 357 [1] k.c. sprawia, że umowa użyczenia jest, z punktu widzenia przyjmującego rzecz, umową o podwyższonym stopniu ryzyka kontraktowego.

Pojęcia "potrzeba", "potrzebny" pochodzą z języka potocznego i kodeks cywilny posługuje się nimi wielokrotnie w różnych kontekstach. Zawsze jednak oznaczają one to, co jest nieodzowne, bezwzględnie konieczne, albo to co wyraża jakiś interes prawny lub faktyczny. W każdym wypadku chodzi o taki zespół okoliczności, które zmuszają do postąpienia w określony sposób, nie inaczej.

Uwagi wyjaśniające sens pojęć "potrzeba", "potrzebny" sprzeciwiają się przyjęciu, że użyty w art. 716 k.c. zwrot "rzecz stanie się potrzebna użyczającemu" oznacza tylko osobistą potrzebę użyczającego. Sprzeciwia się temu również natura rzeczy jako przedmiotów materialnych oraz relacji zachodzących między nimi a ich użytkownikami. Jest oczywiste, że rzecz - stosownie do jej istoty i przeznaczenia - może być używana bezpośrednio, osobiście przez jej użytkownika, ale może być także oddana do używania innej osobie. Również w tym drugim przypadku zaspokojona będzie określona potrzeba rozporządzającego rzeczą, przeważnie stanowiąc zarazem realizację służącego mu prawa. W obrocie występuje zresztą cały szereg rzeczy, których używanie - zgodnie z ich społeczno-gospodarczym przeznaczeniem - polega na oddawaniu do użytku innych osób.

Gdyby ustawodawca chciał zawęzić zakres potrzeb uzasadniających żądanie zwrotu rzeczy, to uczyniłby to w drodze wyraźnego zabiegu legislacyjnego. Ustawodawca bowiem w zasadzie nie uściśla wskazywanej w danym przepisie kodeksu potrzeby, i tylko wyjątkowo - gdy uznaje to za konieczne - ogranicza jej zakres przez dodanie wyróżnika "gospodarcza, ważna, osobista, usprawiedliwiona" itp. Gdyby więc prawodawca zamierzał zredukować potrzebę, o której mowa w art. 716 k.c., tylko do potrzeby osobistej, to uczyniłby to w sposób jednoznaczny, tak jak w przepisie art. 298 k.c.

Za tym, że omawiana potrzeba może oznaczać potrzebę innego rozporządzenia rzeczą, a nie tylko potrzebę osobistego użytku, przemawia pomocniczo również treść art. 668 § 2 k.c. Przepis ten przewiduje szczególny wypadek zakończenia użyczenia, gdy najemca oddał rzecz wynajętą do bezpłatnego używania, a stosunek najmu wygasł. Żądanie zwrotu użyczonej rzeczy jest w tej sytuacji w sposób oczywisty podyktowane potrzebą oddania rzeczy użyczonej osobie trzeciej - wynajmującemu, a nie potrzebą jej osobistego używania przez użyczającego - najemcę (tak samo: art. 698 § 1 w zw. z art. 694 k.c.). Podobnie będzie zawsze wtedy, gdy przyczyną nagłego żądania użyczającego - nie będącego właścicielem rzeczy - stanie się obowiązek oddania jej właścicielowi.

Uchwała SN z dnia 8 lipca 1992 r., III CZP 81/92

Standard: 12768 (pełna treść orzeczenia)