Zwolnienia od egzekucji praw majątkowych o charakterze względnym do zajętego przedmiotu art. 841 § 1 k.p.c.

Zgodnie z art. 841 § 1 k.p.c. osoba trzecia może w drodze powództwa żądać zwolnienia zajętego przedmiotu od egzekucji, jeżeli skierowanie do niego egzekucji narusza jej prawo. Zawarte w tym przepisie pojęcie „przedmiotu” nie może być utożsamiane wyłącznie z rzeczą, jako jednym z przedmiotów stosunków cywilnoprawnych. Egzekucja sądowa może być bowiem skierowana także do przedmiotów, które nie są rzeczami, jak np. wynagrodzenie za pracę, wierzytelność z rachunku bankowego, czy też innego rodzaju wierzytelności.

Tak samo pojęcia „prawo” chronione powództwem egzekucyjnym nie może być identyfikowane wyłącznie z prawami o charakterze rzeczowym. Kodeks postępowania cywilnego, odmiennie niż to czynił poprzednio obowiązujący kodeks postępowania cywilnego z 1930 r. (d. k.p.c.), nie typizuje rodzaju praw, których naruszenie jest objęte ochroną przewidzianą w art. 841 k.p.c. W art. 574 § 1 d. k.p.c. wskazano w formie przykładowej przypadki, w których skierowanie egzekucji do przedmiotu mogło naruszać prawa osoby trzeciej, a mianowicie, gdy: zajęty przedmiot stanowił własność osoby trzeciej; gdy przysługiwało jej na przedmiocie ograniczone prawo rzeczowe, a ustawa nie nakazywała tego prawa w inny sposób uwzględnić w egzekucji; przedmiot należał do dłużnika, a osoba trzecia miała prawo żądać zwrotu tego przedmiotu; na korzyść osoby trzeciej istniał obowiązujący dla wierzyciela zakaz zbywania lub obciążania przedmiotu.

Przyjmuje się, że w aktualnym stanie prawnym podstawę powództwa ekscydencyjnego stanowi naruszenie praw osoby trzeciej o charakterze bezwzględnym, jak i względnym, ale nie oznacza to jednak, że rezygnacja przez ustawodawcę w kodeksie postępowania cywilnego z przyjętej w poprzednim stanie prawnym techniki legislacyjnej uzasadnia ochronę na gruncie art. 841 k.p.c. każdego prawa podmiotowego względnego (zob. wyroki Sądu Najwyższego z dnia 9 stycznia 2003 r., IV CK 327/02, nie publ., z dnia 2 marca 2016 r., V CSK 372/15, nie publ).

Zatem jakkolwiek co do zasady w trybie art. 841 k.p.c. osoba trzecia może dochodzić zwolnienia od egzekucji praw majątkowych o charakterze względnym do zajętego przedmiotu, to jednak uwzględnienie powództwa zależny od okoliczności konkretnej sprawy, a w szczególności zakresu, w jakim osoba trzecia będąca stroną łączącego ją z dłużnikiem stosunku obligacyjnego zrealizowała swoje obowiązki majątkowe, które z kolei implikują skorelowane z nimi uprawnienia (wierzytelność).

Strona pozwana niesłusznie utożsamia z prawami materialnymi wyłącznie prawa rzeczowe. W skład ogółu praw cywilnych materialnych wchodzą bowiem także prawa względne, aczkolwiek o skutku słabszym w stosunku do tych pierwszych, które są skuteczne erga omnes. Dla oceny rodzaju przedmiotu i prawa do niego, które są objęte powództwem eksycencyjnym zasadnicze znaczenie ma chwila dokonania zajęcia przedmiotu w postępowaniu egzekucyjnym.

Stosownie do art. 848 k.p.c., zajęcie ma ten skutek, że rozporządzenie ruchomością nie ma wpływu na dalszy bieg postępowania. Z tego względu nie można wywodzić korzystnych dla strony powodowej skutków rzeczowych z faktu odebrania przez sądowy organ egzekucyjny dozoru dłużnikowi nad zajętymi zasiewami i powierzenie go stronie powodowej, która w ramach uprawnień dozorcy określonych w postanowieniu Komornika Sądowego dokonała zbioru zasiewów i w dalszej kolejności przetransportowała je na teren swojej nieruchomości. Wejście w posiadanie odłączonych płodów rolnych nie nastąpiło w wyniku czynności cywilnoprawnej, ale było wynikiem czynności egzekucyjnych. Dlatego też strona powodowa nie nabyła własności zebranych płodów rolnych, gdyż nie zostały zrealizowane przesłanki z art. 157 § 2 k.c. oraz art. 55 § 1 k.c. art. 190 k.c. Płody rolne stanowią pożytek naturalny z nieruchomości i dopóki nie zostały od niej odłączne, są jej częścią składową, która nie może być odrębnym przedmiotem prawa własności (art. 47 § 1 k.c.). Odrębność prawną uzyskują z chwilą ich odłączenia, która jest momentem decydującym o nabyciu ich własności przez uprawnionego (zob. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 27 maja 2015 r., II CSK 502/14, nie publ.). Nie można się więc zgodzić z zaakceptowanym przez Sąd drugiej instancji stanowiskiem Sądu pierwszej instancji, iż strona powodowa nabyła własność płodów rolnych wskutek odłączenia ich od gruntu w czasie, gdy komornik sądowy powierzył jej obowiązki dozorcy w postępowaniu egzekucyjnym. W rozpoznawanej sprawie uprawnienia do gruntu (tj. wynikające z umowy dzierżawy), na którym znajdowały się zajęte zasiewy kukurydzy przysługiwały dłużnikowi strony pozwanej J.F., a zatem on był w świetle art. 55 § 1 k.c. uprawniony do ich pobrania. Zawarta przez stronę powodową z J.F. umowa nie dawała jej praw do gruntu. Tym samym wbrew stanowisku Sądy drugiej instancji umowa ta nie mogła rodzić po stronie powodowej uprawnień o charakterze rzeczowym do znajdujących się na tym gruncie zasiewów kukurydzy. Dopiero po odłączeniu zasiewów od gruntu stawały się pożytkami naturalnymi. Właśnie z chwilą ich odłączenia od gruntu własność miał nabyć J.F. (art. 190 k.c.), a następnie dopiero po wydaniu stronie powodowej przetworzonych zbiorów kukurydzy na kiszonkę, mogła stać się właścicielem (art. 155 § 2 k.c.).

Dokonane w tej sprawie przez Komornika Sądowego zajęcie zasiewów kukurydzy na gruncie, do którego prawa przysługiwały dłużnikowi J.F. należy uznać za zajęcie przyszłych plonów po ich zebraniu (rzeczy przyszłych - ruchomości), które mogą co do zasady podpadać pod działanie przepisu art. 841 k.p.c. W związku z oświadczeniem dłużnika, że stronie powodowej przysługują prawa do zajętych zasiewów, na stronę powodową został przerzucony ciężar wykazana, że zasiewy te podlegają zwolnieniu od egzekucji (por. też wyrok Sądu Najwyższego z dnia 7 marca 2007 r., II CSK 478/06, nie publ.).

Wyrok SN z dnia 7 marca 2017 r., II CSK 290/16

Standard: 12535 (pełna treść orzeczenia)

Gdyby przyjąć, że każde prawo podmiotowe, a więc i względne, w nieograniczonym zakresie podlega ochronie w drodze powództwa ekscydencyjnego doszłoby do poważnego osłabienia prawa do sądu gwarantowanego w Konstytucji i wiążącej Polskę Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności. Odpowiednie przepisy (art. 45 Konstytucji i art. 6 Konwencji) nie zamykają prawa do sądu w ramach postępowania rozpoznawczego ale określają standard legislacji i praktyki sądowej również w postępowaniu egzekucyjnym (por. np. wyrok ETPC z 4 kwietnia 2000 r. nr 38670/97). 

Należy mieć na uwadze, że brak obowiązku zastrzeżonego zachowania ad solemnitatem formy szczególnej umów zlecenia, nieograniczony czas wykonania wydania uzyskanego prawa związany z prawem zrzeczenia się zarzutu przedawnienia (art. 117 § 2 k.c.) sprzyja zmowom dłużnika z osobami trzecimi i powoduje obniżenie w razie egzekucji wiarygodności ksiąg wieczystych. Przyjęcie takiej wykładni podważałoby regułę wynikającą z art. 803 k.p.c., wg której wierzyciel może zaspokoić się z całego majątku dłużnika.

Wyrok SN z dnia 9 stycznia 2004 r., IV CK 327/02

Standard: 53226 (pełna treść orzeczenia)