Prawo podmiotowe do poznania i prawnego uznania własnej tożsamości biologicznej
Ochrona życia rodzinnego (art. 47 Konstytucji i art. 23 k.c.) Prawo do tożsamości biologicznej i płciowej, narodowej Ustalenie ojcostwa (art. 72 k.r.o.) Przysposobienie pełne (art. 121 k.r.o.)
Europejski Trybunał Praw Człowieka wielokrotnie wypowiadał się w kwestii naruszenia art. 8 Konwencji o Ochronie Praw Człowieka w kontekście prawa osób adoptowanych do poznania swojej tożsamości (np. sprawa nr: 10454/83 Gaskin v The United Kingdom, 53176/99 Mikulić v Croatia, nr 42326/98 Odièvre v. France, 33783/09 Godelli v. Italy) jednak w każdej z tych spraw podkreślał, że wybór środków mających na celu zapewnienie zgodności z art. 8 w sferze stosunków między jednostkami jest co do zasady kwestią wchodzącą w zakres marginesu oceny Państw - Stron. W związku z tym istnieją różne sposoby zapewnienia poszanowania życia prywatnego, a charakter obowiązków państwa będzie zależał od konkretnego aspektu życia prywatnego, o którym mowa. Zakres marginesu oceny państwa zależy nie tylko od danego prawa lub praw, ale także, w odniesieniu do każdego prawa, od samego charakteru danego interesu.
Trybunał zauważył, że prawo do tożsamości, które obejmuje prawo do poznania swojego pochodzenia, stanowi integralną część pojęcia życia prywatnego. W takich przypadkach wymagana jest szczególnie rygorystyczna kontrola przy ważeniu sprzecznych interesów. W sprawie nr 33783/09 Godelli v. Italy i nr 42326/98 Odièvre v. France Trybunał orzekł, że należy pozwolić państwom na określenie środków, które uznają za najlepiej dostosowane do osiągnięcia celu, jakim jest pogodzenie ochrony matki z uzasadnionym żądaniem skarżącego dotyczącym dostępu do informacji o jej pochodzeniu, chroniąc jednocześnie interes ogólny.
Z tego względu Konwencja o Prawach Dziecka oraz Konwencja o Ochronie Praw Człowieka nie mogą być interpretowane w sposób wyizolowany od innych instrumentów prawno-międzynarodowych, a w procesie wykładni praw gwarantowanych w Konwencji o Prawach Dziecka, w tym prawa poznania swoich rodziców, należy brać pod uwagę kolidujące prawa i wolności innych osób oraz konieczność ochrony interesu publicznego (p. dr A. Jakuszewicz Prawo poznania własnych rodziców w świetle Konwencji o Prawach Dziecka).
W ocenie sądu powyższe oznacza, że polski ustawodawca - działając w ramach marginesu przyznanego przez Konwencję o Prawach Dziecka oraz Konwencję o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności, jak również mając na uwadze regulacje zawarte w Europejskiej Konwencji o przysposobieniu dzieci posiadał uprawnienie do stworzenia regulacji prawnych takich jak art. 45 p.a.s.c. w związku z art. 121 § 3 k.r.i.o. Wyłączenie przysposobionego z jego rodziny naturalnej i włączenie go do rodziny z przysposobienia jest w wypadku przysposobienia pełnego całkowite, w tym sensie, że to nowe pochodzenie dziecka eliminuje pochodzenie dotychczasowe (naturalne). Konsekwencją tego jest definitywna i całkowita utrata przez przysposobionego jego naturalnego stanu cywilnego.
Przepisy art. 73 p.a.s.c., zapewniają zatem możliwie pełną tajemnicę takiego przysposobienia. Dotychczasowego aktu urodzenia przysposobionego nie skreśla się, ale wpisuje się do niego wzmiankę dodatkową o sporządzeniu nowego aktu urodzenia; dotychczasowy akt urodzenia przysposobionego nie podlega ujawnieniu i nie wydaje się z niego odpisów, chyba że zażąda tego sąd w związku ze sprawą. Należy jednak zauważyć, że również w przypadku przysposobienia pełnego jest możliwość zapoznania się przez dziecko z danymi rodziców biologicznych.
Zgodnie z art. 73 ust. 3 p.a.s.c., jest możliwe udostępnienie odpisu zupełnego dotychczasowego aktu urodzenia oraz dokumentów z akt zbiorowych rejestracji stanu cywilnego dotyczących dotychczasowego aktu urodzenia, którego to ujawnienia może żądać przysposobiony po uzyskaniu pełnoletności (jak wynika zresztą z akt sprawy, skarżąca z takiego uprawnienia skorzystała). Wprowadzona regulacja ma na celu zachowanie w tajemnicy przysposobienia, ale z drugiej strony stanowi gwarancję realizacji prawa dziecka do poznania rodziców. Ochrona tajemnicy przysposobienia nie ma zatem w polskim prawie charakteru bezwzględnego.
Rzeczpospolita Polska podpisała Europejską Konwencję o przysposobieniu dzieci, której art. 20 stanowi, że:
1. Należy wydać przepisy umożliwiające orzeczenie przysposobienia bez ujawniania rodzinie dziecka tożsamości przysposabiającego.
2. Należy wydać przepisy nakazujące lub umożliwiające prowadzenie postępowania o przysposobieniu z wyłączeniem jawności.
3. Przysposabiający i przysposobiony powinni mieć prawo uzyskania dokumentów z aktu stanu cywilnego stwierdzających fakt, datę i miejsce urodzenia przysposobionego, nie ujawniających jednak wprost faktu przysposobienia ani tożsamości rodziców naturalnych.
4. Akta stanu cywilnego będą przechowywane i odpisy z nich wydawane co najmniej w taki sposób, aby osoby nie mające w tym interesu prawnego nie mogły dowiedzieć się, że dana osoba była przysposobiona, albo jeżeli ten fakt jest znany - ustalić tożsamości rodziców naturalnych.
Z art. 10 tej Konwencji wynika również, iż przez przysposobienie przysposabiający nabywa wobec przysposobionego wszelkie prawa i obowiązki, jakie mają ojciec lub matka wobec ich dziecka pochodzącego z małżeństwa. Przez przysposobienie przysposobiony nabywa wobec przysposabiającego wszelkie prawa i obowiązki, jakie ma dziecko pochodzące z małżeństwa w stosunku do swojego ojca lub swojej matki. Z chwilą powstania praw i obowiązków, o których mowa w ustępie 1 niniejszego artykułu, ustają wszelkie prawa i obowiązki tego samego rodzaju między przysposobionym a jego ojcem lub matką oraz jakąkolwiek inną osobą lub organem
Wyrok WSA z dnia 19 stycznia 2024 r., III SA/Łd 460/23
Standard: 79913 (pełna treść orzeczenia)
Na gruncie konstytucyjnym można mówić o istnieniu prawa podmiotowego każdego człowieka do poznania i prawnego uznania własnej tożsamości biologicznej. Prawo to jest „szczególnym, osobistym konstytucyjnym prawem podmiotowym” (wyrok o sygn. K 18/02). Pozostaje ono w ścisłym związku z prawem do prawnej ochrony godności człowieka (art. 30 Konstytucji), a także z prawem do prawnej ochrony życia prywatnego i rodzinnego (art. 47 Konstytucji).
Możliwość ustalenia swoich korzeni i zidentyfikowania przodków zgodnie z prawdą biologiczną warunkuje możliwość rozwijania swojej osobowości i relacji z innymi osobami przy pełnym rozeznaniu co do okoliczności poczęcia i narodzin oraz pochodzenia biologicznego. Jak wskazał już Trybunał, „odwołanie się do art. 30 Konstytucji pozostaje zawsze aktualne wtedy, gdy przedmiotem oceny jest ochrona prawna związana z poszanowaniem najbardziej żywotnych interesów każdej jednostki, a więc tych, które odnoszą się do życia, zdrowia i integralności cielesnej” (wyrok z 1 września 2006 r., sygn. SK 14/05).
Prawo do poznania i prawnego uznania własnej tożsamości biologicznej podlega ochronie również na mocy art. 47 Konstytucji. Ostatecznie bowiem świadomość swojej rzeczywistej tożsamości biologicznej warunkuje decyzje, jakie jednostka podejmuje się w sferze życia osobistego, prywatnego i rodzinnego. Wpływa ponadto na jakość stosunków emocjonalnych w rodzinie.
Z kolei prawne ustalenie relacji pochodzenia zgodnie z prawdą biologiczną determinuje treść stosunków prawnych łączących daną osobę z pozostałymi członkami rodziny, a także z osobami spoza rodziny. Na ustawodawcy ciąży pozytywny obowiązek ukształtowania środków prawnych umożliwiających realizację konstytucyjnego prawa do poznania i prawnego uznania własnej tożsamości biologicznej. Ponieważ prawo to nie ma charakteru absolutnego, ustawodawca może przewidzieć pewne ograniczenia możliwości prawnego ustalenia swoich korzeni, jeśli ograniczenia takie okazałyby się konieczne z uwagi na potrzebę ochrony innych wartości konstytucyjnych (zob. art. 31 ust. 3 Konstytucji). Jednocześnie, z uwagi na ścisły związek zachodzący między wskazanym prawem konstytucyjnym oraz dobrami objętymi ochroną na mocy art. 30 i art. 47 Konstytucji, ustawowe ograniczenia musiałyby być uzasadnione z uwagi na co najmniej równie doniosłe argumenty wywiedzione ze wskazanych postanowień konstytucyjnych. Nie mogłyby być nieproporcjonalne ani tym bardziej wynikać z przesłanek niepozostających w racjonalnym związku z wartościami, których ochronę ustawodawca zakłada.
Zdaniem Trybunału, prawo dziecka do poznania swoich rodziców, określane też mianem „prawa do «poznania własnych korzeni biologicznych»”, jest „szczególnym, osobistym konstytucyjnym prawem podmiotowym” (wyrok z 28 kwietnia 2003 r., sygn. K 18/02). Co prawda Konstytucja nie wysłowia go wprost, jednak może być wywodzone przede wszystkim na podstawie art. 47 Konstytucji. Z tego postanowienia konstytucyjnego wyprowadzić można jednocześnie – przysługujące rodzicom – „prawo do ochrony rodzicielstwa” (zob. wyrok o sygn. SK 61/06). Prawo to wiąże się bezpośrednio z konstytucyjną zasadą ochrony rodzicielstwa (zob. art. 18 Konstytucji) i koreluje z prawem dziecka do ustalenia pochodzenia biologicznego.
Trybunał przyjmuje, że „[p]ierwszym warunkiem zapewnienia prawnej ochrony rodzicielstwa jest ustalenie faktu rodzicielstwa. Prawna ochrona rodzicielstwa zakłada zatem w pierwszej kolejności prawo rodziców do ustalenia ich rodzicielstwa, zgodnie ze stanem rzeczywistym” (wyrok o sygn. SK 61/06). Co więcej, „prawo do ochrony rodzicielstwa (w tym prawo rodziców do ustalenia ich rodzicielstwa zgodnie ze stanem rzeczywistym) obejmuje także aspekt negatywny, tj. możliwość zakwestionowania istnienia więzów pokrewieństwa między osobami” (wyrok z 26 listopada 2013 r., sygn. P 33/12).
W świetle orzecznictwa Trybunału nie ulega przy tym wątpliwości, że zarówno prawo dziecka do poznania swojej tożsamości i ustalenia więzów pochodzenia, jak i prawo rodziców do ustalenia ich rodzicielstwa, nie mają charakteru absolutnego. Trybunał nie wyklucza ograniczenia tych praw, o ile jest to niezbędne dla zapewnienia ochrony innych wartości konstytucyjnych, a przy tym rozwiązania ograniczające spełniają przesłanki proporcjonalności wynikające z art. 31 ust. 3 Konstytucji. Tak więc zasada prymatu rodziny naturalnej i więzi biologicznych jako podstawy kształtowania stosunków rodzinnych nie ma charakteru bezwzględnego. Nie w każdych okolicznościach musi ona przeważyć nad wartością, jaką są relacje rodzinne ukształtowane już według innego rodzaju kryteriów i zapewniające realizację wartości, takich jak bliskość i stabilność relacji rodzinnych, bezpieczeństwo dziecka, a także godziwe warunki jego wychowania i rozwoju. Dlatego też Trybunał przyjmuje, że „[z]asada dobra dziecka, wyrażająca prymat więzi opartych na rzeczywistym pochodzeniu biologicznym, wyraża więc jedynie dominującą tendencję, co nie wyklucza, że w pewnych warunkach i okolicznościach dobro dziecka nie będzie wymagało odwołania się do innych przesłanek kształtowania relacji rodzinnych, w ramach których to właśnie interes dziecka przeważy nad interesem rodziców biologicznych i będzie wymagał ochrony stosunków rodzinnych opartych na istnieniu innego typu więzi niż więź biologiczna (…). Wynika to z takiego pojmowania dobra dziecka, które akcentuje przede wszystkim interes małoletniego związany z zapewnieniem odpowiednich warunków wychowania i rozwoju.
Jedną z fundamentalnych wartości podlegających ochronie konstytucyjnej jest też dobro rodziny. (…) Interes małoletniego dziecka oraz – szerzej – stabilność stosunków rodzinnych prowadzić może w konsekwencji do podważenia zasady prymatu ustalenia oraz ochrony ojcostwa biologicznego” (wyrok o sygn. K 18/02). Postanowienia konstytucyjne nie determinują konkretnego kształtu mechanizmów prawnych, mających służyć ustaleniu więzów pochodzenia.
Ukształtowanie odpowiednich procedur jest obowiązkiem ustawodawcy, wynikającym w szczególności z nakazu ochrony godności ludzkiej oraz zapewnienia realizacji wolności życia osobistego, prywatnego i rodzinnego. Ustalenie pochodzenia ma znaczenie systemowe. Jak zauważał już Trybunał, „[p]rawidłowe ustalenie stanu cywilnego ma zasadnicze znaczenie zarówno dla ochrony jego [dziecka] interesów niemajątkowych (prawo do własnej tożsamości biologicznej, istnienie więzi osobistej z rodzicem naturalnym i jego rodziną), jak i majątkowych (alimentacja, dziedziczenie)” – (wyrok o sygn. K 18/02).
Uwzględniając różne wartości konstytucyjne, Trybunał przyjął trzy podstawowe założenia, jakimi powinien kierować się ustawodawca, kształtując mechanizm ustalania więzów pochodzenia dziecka:
- „Po pierwsze, konstytucyjna zasada ochrony dobra dziecka, zgodnie z założeniami i aksjologią systemu, wyraża preferencję dla takiego ukształtowania mechanizmów filiacyjnych, które będą umożliwiały ustalanie relacji rodzinnych zgodnie z więzią biologiczną (rzeczywistym pochodzeniem dziecka).
- Po drugie, preferencja ta będzie doznawała ograniczeń w tych wszystkich przypadkach, w których potrzeba ochrony dobra dziecka wymaga zachowania stabilnych relacji rodzinnych wcześniej ukształtowanych pomiędzy dzieckiem a osobami mającymi przymiot rodziców prawnych. Eliminowanie z systemu prawnego możliwości ustalenia więzi rodzinnej zgodnie z rzeczywistością biologiczną musi jednak zawsze znajdować swoje uzasadnienie w innych wartościach konstytucyjnych.
- Po trzecie, regulacje konstytucyjne nie przesądzają bezpośrednio o formach i mechanizmach filiacji dziecka pozamałżeńskiego, pozostawiając tę kwestię ukształtowaniu przez ustawodawcę zwykłego. Konstytucja nie daje też podstaw do wartościowania poszczególnych sposobów ustalenia pochodzenia dziecka pozamałżeńskiego” (wyrok o sygn. K 18/02; tak też w wyrokach o sygn. SK 61/06 i P 33/12).
Wyrok TK z dnia 16 maja 2018 r., SK 18/17
Standard: 24135 (pełna treść orzeczenia)
Standard: 1629