Prawo do wolności jako dobro osobiste

Wolność została wymieniona jako jedno z dóbr osobistych w art. 23 k.c. W orzecznictwie rozumiana jest w ujęciu wąskim jako fizyczna swoboda poruszania się (m.in. wyroki SN: z 19 listopada 2015 r., IV CSK 792/14; z 15 czerwca 2005 r., IV CK 805/04). 

W ujęciu szerszym oznacza również wolność od strachu i obawy oraz wolność od działania pod przymusem (m.in. wyrok SN z 15 czerwca 2005 r., IV CK 805/04).

Nie jest natomiast wolnością w rozważanym znaczeniu wolność od lęku o stan zdrowia (wyrok SN z 9 maja 2007 r., II CSK 42/07), wolność wyboru obrońcy w postępowaniu karnym (wyrok SN z 9 października 2003 r., V CK 328/02), ani wolność rozumiana jako swoboda kierowania pojazdem, do której naruszenia miałoby dojść na skutek zatrzymania prawa jazdy (wyrok SN z 23 lutego 2022 r., II CSKP 232/22). 

Należy uznać, że możliwość wyboru kontrahenta umowy, jako element swobody umów, nie stanowi dobra osobistego – elementu wolności, o której mowa w art. 23 k.c.

Wyrok SN z dnia 23 czerwca 2023 r., II CSKP 1988/22

Standard: 79730 (pełna treść orzeczenia)

Prawna ochrona wolności człowieka stanowi jeden z fundamentów ustrojowych Rzeczypospolitej Polskiej jako demokratycznego państwa prawnego (art. 2 Konstytucji RP). Zgodnie z art. 30 ust. 1 zdanie 1 Konstytucji RP źródłem wolności jest przyrodzona i niezbywalna godność człowieka, a przepis art. 31 ust. 1 Konstytucji RP stanowi, że wolność człowieka podlega ochronie prawnej. Zasadę tę, ujętą w tym przepisie w najogólniejszy sposób i obejmującą różnorakie postacie wolności jednostki, konkretyzują dalsze przepisy Konstytucji RP, podkreślające wagę wolności i zabezpieczające jej poszczególne aspekty, jako dobra o zasadniczym znaczeniu z punktu widzenia organizacji społeczeństwa oraz ochrony praw obywateli. W odniesieniu do wolności osobistej, stanowiącej nierzadko przesłankę możliwości korzystania z innych przejawów wolności, przepisem takim jest w szczególności art. 41 Konstytucji RP, gwarantujący nietykalność i wolność osobistą (art. 41 ust. 1 zdanie 1), prawo odwołania się do sądu w celu ustalenia legalności pozbawienia wolności (art. 41 ust. 2 zdanie 1), a także prawo do odszkodowania należnego każdemu bezprawnie pozbawionemu wolności (art. 41 ust. 5). Wolność osobista, jako wartość o charakterze fundamentalnym, podlega również szerokiej ochronie w prawie międzynarodowym, którego postanowienia stanowiły częściową inspirację dla polskich regulacji konstytucyjnych. Wolność tę poręcza art. 9 Międzynarodowego Paktu Praw Obywatelskich i Politycznych, podpisanego w Nowym Jorku, w dniu 16 grudnia 1966 r. (Dz. U. z 1977 r., nr 38, poz. 167; dalej - „MPPOiP”), ustanawiając jednocześnie prawo do odszkodowania dla każdego, kto został bezprawnie zatrzymany lub aresztowany. Bardziej rozbudowaną, ale tożsamą w wymowie regulację, zawiera art. 5 Konwencji o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności, sporządzonej w Rzymie, dnia 4 listopada 1950 r. (Dz. U. z 1993 r., nr 61, poz. 284; dalej - „EKPCz”).

Gwarancję wolności w aspekcie osobistym statuuje również art. 6 Karty Praw Podstawowych Unii Europejskiej (Dz. Urz. UE 2007, C 303, s. 1; dalej - „KPPUE”). W prawie prywatnym centralną rolę z punktu widzenia ochrony wolności odgrywają art. 23 i 24 k.c., uznające wolność za dobro osobiste człowieka i statuujące niemajątkowe sankcje z tytułu jej naruszenia, chyba że nie było ono bezprawne. Jakkolwiek znaczenie wolności w rozumieniu art. 23 k.c. oraz na płaszczyźnie konstytucyjnej nie jest tożsame (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 9 maja 2003 r., V CK 344/02, OSNC 2004, nr 7-8, poz. 119), poza sporem jest, że przedmiotem ochrony art. 23 k.c. jest wolność osobista rozumiana jako swoboda poruszania się i w tym zakresie przepisy art. 23 i 24 k.c. zabezpieczają w sferze prawa prywatnego wartość o charakterze konstytucyjnym. Sankcje majątkowe z tytułu naruszenia dobra osobistego, jakim jest wolność, wynikają przede wszystkim z art. 415 i n. k.c. oraz art. 445 § 2 k.c., statuującego prawo do zadośćuczynienia pieniężnego w wypadku m.in. pozbawienia wolności.

Zważywszy, że naruszenie wolności może implikować uszczerbek także w innych dobrach osobistych, w rachubę może wchodzić ponadto zastosowanie art. 448 k.c.

Jeżeli do naruszenia dobra osobistego w postaci wolności doszło przez niezgodne z prawem działanie lub zaniechanie przy wykonywaniu władzy publicznej, uwzględnienia wymaga także art. 417 k.c., realizujący konstytucyjne prawo do naprawienia szkody wyrządzonej przez niezgodne z prawem działanie organu władzy publicznej (art. 77 ust. 1 Konstytucji RP).

Odrębny, szczególny system kompensacji uszczerbków związanych z ingerencją w wolność człowieka w związku z wykonaniem kary orzeczonej w postępowaniu karnym, ustanawiają art. 552 i n. k.p.k. Przepisy te, jak wynika z ich brzmienia i jak wskazuje się w literaturze przedmiotu, znajdują jednak zastosowanie tylko wtedy, gdy doszło do uniewinnienia lub skazania na łagodniejszą karę w wyniku wznowienia postępowania lub kasacji, względnie umorzenia postępowania karnego wskutek okoliczności, których nie uwzględniono we wcześniejszym postępowaniu, po uprzednim uchyleniu orzeczenia skazującego (art. 552 § 1 i 2 k.p.k.) (por. orzeczenie Sądu Najwyższego z dnia 15 czerwca 1971 r., II CZ 61/71, niepubl.).

Zgodnie z art. 607f k.p.k. w razie wystąpienia do państwa członkowskiego Unii Europejskiej o przekazanie osoby ściganej na podstawie europejskiego nakazu aresztowania, na poczet orzeczonej lub wykonywanej kary pozbawienia wolności zalicza się okres faktycznego pozbawienia wolności w państwie wykonania nakazu w związku z przekazaniem. Przepis ten, odpowiadający art. 26 ust. 1 decyzji ramowej Rady 2002/584/WSiSW z dnia 13 czerwca 2002 r. w sprawie europejskiego nakazu aresztowania i procedury wydawania osób między Państwami Członkowskimi (Dz. Urz. UE L 190, s. 1 ze zm.; dalej - „decyzja ramowa 2002/584/WSiSW”), znajduje zastosowanie zarówno wówczas, gdy przekazanie następuje w związku z toczącym się w Polsce postępowaniem karnym, jak i w celu wykonania prawomocnego wyroku skazującego; nakaz zaliczenia okresu faktycznego pozbawienia wolności dotyczy także takiej sytuacji, w której nie doszło do fizycznego przekazania osoby objętej europejskim nakazem aresztowania do Polski, o ile pozbawienie wolności w państwie wykonania miało związek z wydaniem europejskiego nakazu aresztowania w celu przekazania (por. postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 31 maja 2016 r., IV KK 414/15, OSNKW 2016, nr 9, poz. 60).

Zaliczenie okresu pozbawienia wolności, o którym mowa w art. 607f k.p.k., jest obligatoryjne, a w celu realizacji tego nakazu, jak stanowi art. 26 ust. 2 decyzji ramowej 2002/584/WSiSW, wszystkie informacje dotyczące zatrzymania na podstawie europejskiego nakazu aresztowania powinny zostać przekazane przez wykonujący nakaz organ sądowy lub organ centralny do wydającego nakaz organu sądowego.

W okolicznościach sprawy Sądy meritinie miały wątpliwości, że dobra osobiste powoda, jakimi są wolność, godność i cześć zostały naruszone, przyjęły jednak, że doszło do tego w warunkach wyłączających bezprawność zachowania pozwanego. Brak bezprawności wynikać miał stąd, że do zaliczenia okresu faktycznego pozbawienia wolności, do którego doszło poza granicami Polski, na poczet orzeczonej w Polsce kary, niezbędne były odpowiednio precyzyjne informacje ze strony organów brytyjskich, tych zaś - mimo podejmowania czynności bez zwłoki - nie udało się uzyskać. Odnosząc się do tego stanowiska należało zważyć, że Sąd Apelacyjny, w ślad za Sądem Okręgowym, trafnie uznał, iż odpowiedzialność pozwanego oparta na art. 24 i art. 417 k.c. jest niezależna od winy i - oprócz związku przyczynowego - wymaga jedynie wykazania bezprawności sprawczego zachowania. Ta niezależna od winy odpowiedzialność rozciąga się w tym przypadku także na przyznanie zadośćuczynienia na podstawie art. 445 § 2 k.c., który wiąże dopuszczalność zasądzenia zadośćuczynienia z wystąpieniem zdarzenia uzasadniającego odpowiedzialność w ramach konkretnego typu deliktu (por. uzasadnienie uchwały Sądu Najwyższego z dnia 9 września 2008 r., III CZP 31/08, OSNC 2009, nr 3, poz. 36), jak również - w szczególnej sytuacji, w której do naruszenia dóbr osobistych dochodzi przy wykonywaniu władzy publicznej - na przyznanie zadośćuczynienia na podstawie art. 448 k.c. (por. uchwałę Sądu Najwyższego z dnia 18 października 2011 r., III CZP 25/11, OSNC 2012, nr 2, poz. 15). Nie można było natomiast zgodzić się z dokonaną przez Sąd Apelacyjny oceną bezprawności zachowania pozwanego.

Naruszenie dobra osobistego w postaci wolności nie jest bezprawne m.in. wówczas, gdy następuje na podstawie prawomocnego wyroku skazującego na karę pozbawienia wolności, względnie w ramach wykonywania zastępczej kary pozbawienia wolności zarządzonej na podstawie art. 65 k.k.w. Naruszenie to nie jest jednak bezprawne w granicach określonych zastosowanym wobec skazanego wymiarem kary.

Jak wynika z ustaleń Sądów meriti, powód, z uwzględnieniem konieczności zaliczenia na poczet kary faktycznego okresu pozbawienia wolności na terytorium Wielkiej Brytanii, powinien po zatrzymaniu w Polsce odbyć zastępczą karę pozbawienia wolności w wymiarze 9 dni. Pozbawienie wolności powoda w wymiarze przekraczającym ten czas było tym samym zachowaniem bezprawnym w rozumieniu art. 24 § 1 i art. 417 § 1 k.c. Bezprawność zachowania pozwanego należało ocenić w świetle obiektywnie istniejących okoliczności, stwierdzonych ostatecznie postanowieniem Sądu Rejonowego w S., którym zaliczono na poczet kary wymierzonej powodowi okres faktycznego pozbawienia wolności za granicą, nie zaś z punktu widzenia staranności i terminowości zabiegów podejmowanych przez sądy w sprawie w celu pozyskania informacji do dokonania tego zaliczenia.

Innymi słowy, bezprawności zachowania pozwanego wynikającej z przymusowego pozbawienia powoda wolności, które ex post okazało się częściowo nieuzasadnione na skutek istnienia stwierdzonych przez Sąd okoliczności uzasadniających zaliczenie na poczet kary okresu faktycznego pozbawienia wolności, nie mogło uchylić uprzednie podejmowanie przez sądy starannych zabiegów zmierzających do uzyskania informacji co do tych okoliczności, a tym bardziej trudności wynikające z godzin urzędowania instytucji państwowych, dni ustawowo wolnych od pracy, oraz konieczności oczekiwania na tłumaczenie informacji uzyskanych ze strony brytyjskiej. Nie chodzi przy tym o to, czy sądy w niniejszej sprawie na etapie poprzedzającym wydanie postanowienia o zaliczeniu na poczet kary wymierzonej powodowi okresu faktycznego pozbawienia wolności za granicą były bezczynne, lecz o to, że rygorystyczna konstrukcja podstawy odpowiedzialności Skarbu Państwa za szkodę wyrządzoną przy wykonywaniu władzy publicznej, oderwana od kryteriów subiektywnych, wymagała dokonania oceny bezprawności przez pryzmat działania organów państwa jako zorganizowanej całości, z uwzględnieniem okoliczności istniejących w chwili orzekania i z naciskiem na skutek w postaci pozbawienia wolności, które trwało dłużej niż orzeczony wymiar tej kary, nie zaś przez pryzmat staranności zachowania konkretnych instytucji, względnie osób w nich zatrudnionych.

Na rzecz takiej wykładni przemawiało spostrzeżenie, że przepisy kodeksu cywilnego regulujące odpowiedzialność Skarbu Państwa związaną z naruszeniem dóbr osobistych przy wykonywaniu władzy publicznej powinny być interpretowane z uwzględnieniem konstytucyjnej formuły odpowiedzialności odszkodowawczej z tytułu niezgodnego z prawem działania władzy publicznej (por. cytowaną już uchwałę Sądu Najwyższego z dnia 18 października 2011 r., III CZP 25/11, i wyrok Sądu Najwyższego z dnia 17 września 2014 r., I CSK 439/13, OSNC 2015, nr 7-8, poz. 93). W orzecznictwie Trybunału Konstytucyjnego zauważono, że eliminacja w art. 77 ust. 1 Konstytucji RP przesłanki winy jest związana ze szczególną, służebną wobec jednostek, funkcją organów władzy publicznej (por. wyrok Trybunału Konstytucyjnego z dnia 4 grudnia 2001 r., SK 18/00, OTK 2001, nr 8, poz. 256), a rozwiązanie przyjęte w tym przepisie zmierza do przeniesienia ciężaru ryzyka związanego z wadliwym działaniem władzy publicznej z poszkodowanej jednostki na państwo (por. wyroki Trybunału Konstytucyjnego z dnia 24 lutego 2009 r., SK 34/07, OTK-A 2009, nr 2, poz. 10, z dnia 1 marca 2011 r., P 21/09, OTK-A 2011, nr 2, poz. 7, i z dnia 24 kwietnia 2014 r., SK 56/12, OTK-A 2014, nr 4, poz. 42). Stwierdzono również, że art. 77 ust. 1 Konstytucji RP zapewnia, iż ekonomiczny skutek nieuniknionych błędów i pomyłek ze strony organów władzy publicznej nie będzie obciążał poszkodowanego, co pełni również rolę środka stymulującego dążenie do eliminacji takich sytuacji i pełniejszej realizacji zasady legalizmu (por. wyrok Trybunału Konstytucyjnego z dnia 23 września 2003 r., K 20/02, OTK-A 2003, nr 7, poz. 76). Stanowisko to wpisuje się w tę część wypowiedzi doktryny, w których zauważa się, że odpowiedzialność Skarbu Państwa za szkody wyrządzone przy wykonywaniu władzy publicznej stanowi jedną z postaci odpowiedzialności na zasadzie ryzyka, mimo że art. 417 i 4171 k.c. nie przewidują przesłanek egzoneracyjnych (por. też wyrok Sądu Najwyższego z dnia 20 listopada 2015 r., I CSK 919/14, niepubl.).

Nie inaczej kwestia ta powinna być postrzegana na tle art. 41 ust. 5 Konstytucji RP, kwalifikowanego przez Trybunał Konstytucyjny jako niezależne od art. 77 ust. 1 Konstytucji RP źródło prawa do odszkodowania za bezprawne pozbawienie wolności (por. wyrok Trybunału Konstytucyjnego z dnia 1 marca 2011 r., P 21/09, OTK-A 2011, nr 2, poz. 7). Wyodrębnienie tego prawa należy łączyć jedynie z wolą dodatkowego podkreślenia wagi wolności jako dobra prawnie chronionego i z istniejącymi w tym zakresie szczególnymi, wskazanymi wcześniej, regulacjami prawnomiędzynarodowymi (art. 9 MPPOiP, art. 5 EKPCz, art. 6 KPPUE). Idąc tym torem, należało dostrzec, że akceptacja poglądu wyrażonego przez Sądy meritioznaczałaby w istocie obciążenie powoda konsekwencjami niemożności ustalenia przez organy władzy publicznej - w ramach współpracy z organami państwa wykonania europejskiego nakazu aresztowania - okoliczności faktycznych istotnych do zaliczenia na poczet kary okresu faktycznego pozbawienia wolności, stosownie do nakazu wynikającego z art. 607f k.p.k. i art. 26 ust. 1 decyzji ramowej 2002/584/WSiSW. Tymczasem, w świetle założeń art. 77 ust. 1 i art. 41 ust. 5 Konstytucji RP w związku z art. 24 i art. 417 k.c., to na państwie spoczywa ciężar takiego zorganizowania tej współpracy, aby do takich sytuacji nie dochodziło, ryzyko zaś ewentualnych dysfunkcji w tym zakresie obciążało pozwanego. Konieczność odpowiedniego zorganizowania współpracy będącej konsekwencją wystawienia i realizacji europejskiego nakazu aresztowania na terytorium innego państwa członkowskiego Unii Europejskiej jest tym bardziej istotna, jeżeli wziąć pod uwagę, że ryzyka z niej wynikające odnoszą się do dobra o charakterze podstawowym, jakim jest wolność osobista człowieka. Wnioski te doznają dodatkowego wzmocnienia przez odwołanie się do reguł, na jakich opiera się odpowiedzialność Skarbu Państwa za niesłuszne skazanie. Przepis art. 552 § 1 k.p.k., stanowiący ustawową realizację art. 41 ust. 5 Konstytucji RP, pozwala domagać się od Skarbu Państwa naprawienia szkody (krzywdy) wynikłej z wykonania w całości lub w części kary, której oskarżony nie powinien był ponieść. W utrwalonym orzecznictwie, przy aprobacie doktryny, przyjmuje się, że przepisy te ustanawiają odpowiedzialność na zasadzie ryzyka, motywowaną założeniem, że odpowiedzialność za pomyłki organów wymiaru sprawiedliwości powinno ponosić państwo (por. uchwały Sądu Najwyższego z dnia 15 września 1999 r., I KZP 27/99, OSNKW 1999, nr 11-12, poz. 72, i z dnia 23 maja 2006 r., I KZP 5/06, OSNKW 2006, nr 6, poz. 55, oraz wyrok Sądu Najwyższego z dnia 2 kwietnia 2001 r., V KKN 481/99, OSNKW 2001, nr 7-8, poz. 66). Wskazuje się, że chodzi tu o odpowiedzialność „za skutek”, niezależną od winy - istotny jest jedynie fakt wykonania kary oraz to, że oskarżony nie powinien był jej ponieść, co podlega ocenie ex post, według stanu istniejącego w chwili zakończenia postępowania i całokształtu ujawnionych okoliczności sprawy. Poglądy te nie powinny pozostać bez wpływu na interpretację miarodajnych przepisów prawa cywilnego, w zakresie, w jakim ustawowa realizacja konstytucyjnego prawa do odszkodowania z tytułu bezprawnego pozbawienia wolności następuje - w braku szczególnych przesłanek określonych w art. 552 k.p.k. - na zasadach ogólnych określonych w art. 24 i art. 417 § 1 k.c. Różnicowanie standardu odpowiedzialności w rozważanych przypadkach nie byłoby właściwe, jeżeli zważyć, że również w niniejszej sprawie powód domaga się w istocie naprawienia szkody z tytułu wykonania wobec niego kary w wymiarze, w którym nie powinien był jej ponieść, z tą odmiennością, że brak uzasadnienia dla pozbawienia wolności w tym wymiarze nie wynikał ze skazania na karę łagodniejszą na skutek wznowienia postępowania karnego lub wniesienia kasacji, lecz z istnienia okoliczności uzasadniających zaliczenie na poczet kary okresu faktycznego pozbawienia wolności za granicą, co ostatecznie zostało potwierdzone przez sąd.

Wyrok SN z dnia 8 września 2017 r., II CSK 771/16

Standard: 10884 (pełna treść orzeczenia)

Wolność jako dobro osobiste w rozumieniu art. 23 k.c. ujmowana jest, według dominującego poglądu, jako „fizyczna swoboda poruszania się”. Niektórzy autorzy mają tu na względzie ponadto „wolność od obawy i strachu oraz od działania pod przymusem”. Oprócz tego, w piśmiennictwie w nawiązaniu do art. 47 Konstytucji wyrażony został pogląd uznający za chronione dobro osobiste wolność decydowania o życiu osobistym.

Wykładnia w zgodzie z Konstytucją, a ściślej z gwarantowaną w art. 31 ust.1 Konstytucji zasadą wolności człowieka, przemawia za tym, aby za naruszenia dobra osobistego, jakim jest wolność, uznać także czynności wymuszające określone zachowania się, czyli – innymi słowy – prowadzące do działania pod przymusem.

Możliwość przyznania zadośćuczynienia pieniężnego w razie naruszenia dobra osobistego, jakim jest wolność, przewiduje przede wszystkim art. 445 §2 k.c. Użyte w tym przepisie sformułowanie mówiące o „pozbawieniu wolności” wskazuje jednak niedwuznacznie na to, że ma on na względzie tylko wolność rozumianą jako swoboda fizycznego poruszania się.

Inaczej jest, gdy chodzi art. 448 k.c. Jego brzmienie nie stawia przeszkód do szerszego rozumienia wolności jako dobra osobistego; do objęcia tym pojęciem, zgodnie z bronionym wyżej poglądem, także wolności od działania pod przymusem. 

Wyrok SN z dnia 15 czerwca 2005 r., IV CK 805/04

Standard: 79737 (pełna treść orzeczenia)