Urządzenia przesyłowe w okresie jednolitej własności państwowej (uwłaszczenie przedsiębiorstw państwowych)

Zgodnie z pierwotnym brzmieniem art. 128 k.c., socjalistyczna własność ogólnonarodowa (państwowa) przysługiwała niepodzielnie Państwu (§ 1), natomiast  w granicach swej zdolności prawnej państwowe osoby prawne wykonywały w imieniu własnym względem zarządzanych przez nie części mienia ogólnonarodowego uprawnienia płynące z własności państwowej (§ 2). W ówczesnym stanie prawnym przedsiębiorstwa państwowe wykonywały w imieniu własnym zarząd mieniem państwowym (zob. np. wyrok SN z  15  kwietnia 1966 r., sygn. akt I CR 80/66; uchwała SN z 16 października 1961 r., sygn. akt I CO 20/61; postanowienie SN z 25 stycznia 2006 r., I CSK 11/05). Dotyczyło to także posiadania, jeżeli było ono wykonywane przez przedsiębiorstwo państwowe. Posiadanie stanowiło składnik  mienia państwowego, a posiadaczem był Skarb Państwa. Władanie nieruchomością, w tym posiadanie w zakresie służebności gruntowych przez przedsiębiorstwo państwowe było przypisywane Skarbowi Państwa (zob. postanowienia SN z: 10 lipca 2008 r., III CSK 73/08; 11 grudnia 2008 r., II CSK 314/08). W konsekwencji z tych przyczyn nie mogło w tym czasie nastąpić zasiedzenie na rzecz przedsiębiorstwa państwowego.

Art. 128 w nowym brzmieniu obowiązywał następnie od 1 lutego 1989 r. na  podstawie ustawy z dnia 31 stycznia 1989 r. o zmianie ustawy - Kodeks cywilny (Dz. U. Nr 3, poz. 11). Od tej daty własność państwowa mogła przysługiwać Skarbowi Państwa albo innym państwowym osobom prawnym. Zniesienie konstrukcji jednolitej własności państwowej nie spowodowało przekształcenia przysługujących państwowym osobom prawnym, w tym przedsiębiorstwom państwowym, uprawnień do pozostających w ich zarządzie części mienia ogólnonarodowego.

Zmiana art. 128 k.c. dokonana tą ustawą nie spowodowała przekształcenia przysługujących państwowym osobom prawnym - z mocy przepisów Kodeksu cywilnego i ustaw szczególnych - uprawnień do części mienia ogólnonarodowego, pozostających w ich zarządzie w dniu wejścia w życie ustawy nowelizującej. Przekształcenie zarządu, w odniesieniu do budynków, innych urządzeń i lokali znajdujących się na tych gruntach w prawo własności, nastąpiło na podstawie  ustawy z dnia 29 września 1990 r. o zmianie ustawy o gospodarce gruntami i wywłaszczaniu nieruchomości (Dz. U. Nr 79, poz. 464), a co do innych  składników majątkowych (w prawo własności) na podstawie ustaw określających ustrój majątkowy państwowych osób prawnych (uchwała Sądu Najwyższego  (zasada prawna) z 18 czerwca 1991 r., III CZP 38/91).

Przedsiębiorstwa państwowe, które przed wyodrębnieniem swojego majątku od Skarbu Państwa korzystało z urządzeń przesyłowych, nabyły te urządzenia na własność z chwilą uwłaszczenia na mocy art. 1 pkt 9 lit. a ustawy z dnia 20 grudnia 1990 r. o zmianie ustawy o przedsiębiorstwach państwowych (Dz.U. z 1991 r., nr 2, poz. 6) zmieniającego art. 42 ustawy o przedsiębiorstwach państwowych (zob. uchwały SN z: 18 czerwca 1991 r., sygn. akt III CZP 38/91; 5 czerwca 2018 r., III CZP 50/17; 15 lutego 2019 r., III CZP 81/18; postanowienia SN z: 26 lipca 2018 r., IV CSK 23/17 i IV CSK 136/17; 12 stycznia 2021 r., IV CSKP 10/21). Należy jednocześnie pamiętać, że na skutek uwłaszczenia inny podmiot mógł stać się użytkownikiem wieczystym nieruchomości, na której posadowiono urządzenia przesyłowe, inny zaś właścicielem tych urządzeń (zob. uchwałę SN z 16 maja 2017 r., sygn. akt III CZP 101/16; wyrok SN z 21 maja 2015 r., IV CSK 514/14).

W konsekwencji należy przyjąć, że nowelizacja art. 128 k.c. nie prowadziła automatycznie do nabycia urządzeń przesyłowych ani do zmiany tytułu prawnego czy też statusu władania względem nieruchomości eksploatowanych przez przedsiębiorstwa państwowe. Umożliwienie nabywania praw rzeczowych do własnego majątku przez państwowe osoby prawne oznaczało, że możliwe stało się także wykonywanie praw rozumiane jako władanie w zakresie odpowiadającym ich treści samodzielnie przez inne niż Skarb Państwa państwowe osoby prawne, a zatem posiadanie. Tym niemniej nietrafne byłoby uznanie, iżby nastąpiło wówczas, to jest na mocy art. 128 k.c. w nowym brzmieniu, samoistnie przekształcenie stanu dotychczasowego w nowy, tj. nabycie posiadania gruntu w oznaczonym zakresie w miejsce władania niemającego takiego charakteru. Jeżeli  doszło do nabycia posiadania lub prawa rzeczowego, to ustalenie stanu prawnego w zakresie możności nabywania praw na nieruchomości czy też możności posiadania, a nawet ustalenie, iż nastąpiła zmiana stanu prawnego odnośnie do tytułu władania przez przedsiębiorstwo określonym urządzeniem, nie są równoznaczne z ustaleniem tego, czy podmiot ten objął rzecz w posiadanie i faktycznie władanie to wykonywał w zakresie odpowiadającym treści określonego prawa rzeczowego (w niniejszej sprawie służebności gruntowej, która miała wówczas odpowiadać obecnie znanej k.c. konstrukcji służebności przesyłu).

Postanowienie SN z dnia 14 października 2021 r., V CSKP 69/21

Standard: 72248 (pełna treść orzeczenia)

W stanie faktycznym sprawy budowa urządzeń przesyłowych miała miejsce w 1973 r. i została zrealizowana na nieruchomości stanowiącej własność Skarbu Państwa przez przedsiębiorstwo państwowe, któremu przysługiwał status państwowej osoby prawnej (art. 2 dekretu z dnia 26 października 1950 r. o przedsiębiorstwach państwowych, jedn. tekst: Dz. U. z 1960 r., Nr 18, poz. 111). Przedsiębiorstwa państwowe wchodziły w skład mienia ogólnonarodowego (art. 7 i 8 Konstytucji PRL z dnia 22 lipca 1952 r., Dz. U. nr 33, poz. 232 ze zm.). Wykonywały więc prawa i akty posiadania na rzecz Skarbu Państwa, w ramach zasady jednolitego funduszu własności państwowej.

Po wejściu w życie kodeksu cywilnego sytuacja prawna w tym zakresie nie uległa zmianie. Według obowiązującego do 31 stycznia 1989 r. art. 128 k.c., Skarb Państwa był wyłącznym podmiotem uprawnień dotyczących mienia państwowego, a państwowe osoby prawne wykonywały te uprawnienia w imieniu własnym, ale na rzecz tego podmiotu, czyli Skarbu Państwa (zob. uchwały SN (7) z dnia 16 października 1961 r., I CO 20/61 oraz z dnia 18 czerwca 1991 r., III CZP 38/91 - zasada prawna; z dnia 7 listopada 1980 r., III CZP 2/80; postanowienie SN z dnia 4 października 2002 r., III CZP 62/02).

W efekcie, przed 27 maja 1990 r. właścicielem urządzeń przesyłowych był więc Skarb Państwa, który postawił je na swoim gruncie, będąc także jego właścicielem.

Zniesienie konstrukcji jednolitej własności państwowej nie spowodowało przekształcenia przysługujących państwowym osobom prawnym - na mocy kodeksu cywilnego i ustaw szczególnych - uprawnień do części mienia ogólnonarodowego, pozostających w ich zarządzie. Dotyczyło to także uprawnień przedsiębiorstw państwowych, korzystających z nieruchomości w zakresie niezbędnym do eksploatacji znajdujących na niej urządzeń infrastruktury przesyłowej. Przekształcenie zarządu w odniesieniu do gruntów w prawo użytkowania wieczystego, a w odniesieniu do znajdujących się na tych gruntach budynków, innych urządzeń i lokali w prawo własności nastąpiło w dniu 5 grudnia 1990 r. na podstawie art. 2 ust. 1 i 2 ustawy z dnia 29 września 1990 r. o zmianie ustawy z dnia 29 kwietnia 1985 r. o gospodarce gruntami i wywłaszczaniu nieruchomości, natomiast w odniesieniu do innych składników majątkowych - również w prawo własności - przekształcenie dokonało się w dniu 7 stycznia 1991 r., na podstawie art. 1 pkt 9 ustawy z dnia 20 grudnia 1990 r. o zmianie ustawy o przedsiębiorstwach państwowych (por. uchwała SN (7) z dnia 18 czerwca 1991 r.- zasada prawna - III CZP 38/91, oraz wyrok SN z dnia 21 maja 2015 r., IV CSK 514/14), którym skreślono przepis, iż „przedsiębiorstwo państwowe wykonuje wszelkie uprawnienia w stosunku do mienia ogólnonarodowego będącego w jego dyspozycji, z wyjątkiem uprawnień wyłączonych przepisami ustawowymi”, a jednocześnie wprowadzono przepis, że „przedsiębiorstwo, gospodarując wydzielonym mu i nabytym mieniem zapewnia mu ochronę”.

Uczestnik (...) Przedsiębiorstwo E. sp. z o.o. w G. jest następcą prawnym Okręgowego Przedsiębiorstwa E. w G., które było przedsiębiorstwem państwowym i w dniu 27 maja 1990 r. nastąpiła jego komunalizacja.

Przedsiębiorstwo państwowe, dla którego organem założycielskim były organy określone w art. 5 ust. 1 pkt. 1 ustawy z dnia 10 maja 1990 r. - Przepisy wprowadzające ustawę o samorządzie terytorialnym i ustawę o pracownikach samorządowych (Dz. U. Nr 32, poz. 191, ze zm.), eksploatujące urządzenia przesyłowe, stawały się z mocy art. 8 ust. 1 tej ustawy przedsiębiorstwem komunalnym (por. też postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 6 września 2013 r., V CSK 440/12), które zachowało osobowość prawną. Stosownie do art. 5 ust. 1 pkt 2 w zw. z art. 9 tej ustawy, mienie ogólnonarodowe (państwowe) należące do przedsiębiorstw państwowych, dla których rady narodowe i terenowe organy administracji państwowej stopnia podstawowego pełniły funkcję organu założycielskiego, stawało się z mocy prawa z dniem wejścia tej ustawy (tj. z dniem 27 maja 1990 r.) mieniem przedsiębiorstw komunalnych powstałych z przekształcenia przedsiębiorstw państwowych. Należy zauważyć, że art. 5 ust. 1 był podstawę przejścia na gminę mienia ogólnonarodowego (państwowego), o ile dalsze przepisy tej ustawy nie stanowiły inaczej, zaś art. 9 normował przejście z mocy prawa praw przysługujących przedsiębiorstwom państwowym - dla których organem założycielskim były rady narodowe i terenowe organy administracji państwowej stopnia podstawowego - na przedsiębiorstwa komunalne, jako jednostki komunalne, które powstały z przekształcenia przedsiębiorstw państwowych. W ten sposób właścicielem urządzeń przesyłowych znajdujących się na nieruchomości objętej księgą wieczystą nr (…), stało się przedsiębiorstwo komunalne - Okręgowe Przedsiębiorstwo E. w G. - poprzednik prawny uczestnika (...) Przedsiębiorstwa E. sp. z o.o. w G.. W konsekwencji nabycie praw własności urządzeń przesyłowych przez przedsiębiorstwo komunalne nastąpiło wcześniej (27 maja 1990 r.) niż powstanie użytkowania wieczystego na rzecz (…) Zakładów Remontowo-Montażowych (…) w G. (5 grudnia 1990 r.).

Postanowienie SN z dnia 12 stycznia 2021 r., IV CSKP 10/21

Standard: 72250 (pełna treść orzeczenia)