Urządzenia przesyłowe w okresie jednolitej własności państwowej (uwłaszczenie przedsiębiorstw państwowych)

Przedsiębiorstwa państwowe wykonywały posiadanie mogące prowadzić do zasiedzenia służebności gruntowej, z tym zastrzeżeniem, iż pod rządem art. 128 k.c. nabycie takiego prawa następowało do jednolitego funduszu własności państwowej.

Przedsiębiorca przesyłowy może zaliczyć posiadanie przez Skarb Państwa służebności gruntowej o treści odpowiadającej służebności przesyłu, jeżeli jest następcą prawnym przedsiębiorstwa, a podczas biegu posiadania służebności nastąpiło jego przeniesienie na rzecz obecnie istniejącego przedsiębiorcy przesyłowego lub jego poprzednika.

Nie ma żadnych podstaw do przyjęcia, iż posiadanie służebności przesyłowej przez przedsiębiorstwo państwowe przed dniem wejścia w życie ustawy nowelizującej kodeks cywilny z 1989 r. nie było posiadaniem w rozumieniu art. 352 § 1 k.c. i nie mogło prowadzić do zasiedzenia (zob. postanowienie SN z 17 grudnia 2010 r., III CZP 108/10; uchwały SN: z 20 listopada 2015 r., III CZP 76/15; z 7 października 2008 r., III CZP 89/08; z 26 października 2007 r., III CZP 30/07; z 22 października 2009 r., III CZP 70/09; wyroki SN: z 31 marca 2006 r., V CSK 149/05 i z 8 czerwca 2005 r., V CK 680/04).

Postanowienie SN z dnia 13 marca 2025 r., I CSK 3416/23

Standard: 87722 (pełna treść orzeczenia)

Zgodnie z pierwotnym brzmieniem art. 128 k.c., socjalistyczna własność ogólnonarodowa (państwowa) przysługiwała niepodzielnie Państwu (§ 1), natomiast  w granicach swej zdolności prawnej państwowe osoby prawne wykonywały w imieniu własnym względem zarządzanych przez nie części mienia ogólnonarodowego uprawnienia płynące z własności państwowej (§ 2). W ówczesnym stanie prawnym przedsiębiorstwa państwowe wykonywały w imieniu własnym zarząd mieniem państwowym (zob. np. wyrok SN z  15  kwietnia 1966 r., sygn. akt I CR 80/66; uchwała SN z 16 października 1961 r., sygn. akt I CO 20/61; postanowienie SN z 25 stycznia 2006 r., I CSK 11/05). Dotyczyło to także posiadania, jeżeli było ono wykonywane przez przedsiębiorstwo państwowe. Posiadanie stanowiło składnik  mienia państwowego, a posiadaczem był Skarb Państwa. Władanie nieruchomością, w tym posiadanie w zakresie służebności gruntowych przez przedsiębiorstwo państwowe było przypisywane Skarbowi Państwa (zob. postanowienia SN z: 10 lipca 2008 r., III CSK 73/08; 11 grudnia 2008 r., II CSK 314/08). W konsekwencji z tych przyczyn nie mogło w tym czasie nastąpić zasiedzenie na rzecz przedsiębiorstwa państwowego.

Art. 128 w nowym brzmieniu obowiązywał następnie od 1 lutego 1989 r. na  podstawie ustawy z dnia 31 stycznia 1989 r. o zmianie ustawy - Kodeks cywilny (Dz. U. Nr 3, poz. 11). Od tej daty własność państwowa mogła przysługiwać Skarbowi Państwa albo innym państwowym osobom prawnym. Zniesienie konstrukcji jednolitej własności państwowej nie spowodowało przekształcenia przysługujących państwowym osobom prawnym, w tym przedsiębiorstwom państwowym, uprawnień do pozostających w ich zarządzie części mienia ogólnonarodowego.

Zmiana art. 128 k.c. dokonana tą ustawą nie spowodowała przekształcenia przysługujących państwowym osobom prawnym - z mocy przepisów Kodeksu cywilnego i ustaw szczególnych - uprawnień do części mienia ogólnonarodowego, pozostających w ich zarządzie w dniu wejścia w życie ustawy nowelizującej. Przekształcenie zarządu, w odniesieniu do budynków, innych urządzeń i lokali znajdujących się na tych gruntach w prawo własności, nastąpiło na podstawie  ustawy z dnia 29 września 1990 r. o zmianie ustawy o gospodarce gruntami i wywłaszczaniu nieruchomości (Dz. U. Nr 79, poz. 464), a co do innych  składników majątkowych (w prawo własności) na podstawie ustaw określających ustrój majątkowy państwowych osób prawnych (uchwała Sądu Najwyższego  (zasada prawna) z 18 czerwca 1991 r., III CZP 38/91).

Przedsiębiorstwa państwowe, które przed wyodrębnieniem swojego majątku od Skarbu Państwa korzystało z urządzeń przesyłowych, nabyły te urządzenia na własność z chwilą uwłaszczenia na mocy art. 1 pkt 9 lit. a ustawy z dnia 20 grudnia 1990 r. o zmianie ustawy o przedsiębiorstwach państwowych (Dz.U. z 1991 r., nr 2, poz. 6) zmieniającego art. 42 ustawy o przedsiębiorstwach państwowych (zob. uchwały SN z: 18 czerwca 1991 r., sygn. akt III CZP 38/91; 5 czerwca 2018 r., III CZP 50/17; 15 lutego 2019 r., III CZP 81/18; postanowienia SN z: 26 lipca 2018 r., IV CSK 23/17 i IV CSK 136/17; 12 stycznia 2021 r., IV CSKP 10/21). Należy jednocześnie pamiętać, że na skutek uwłaszczenia inny podmiot mógł stać się użytkownikiem wieczystym nieruchomości, na której posadowiono urządzenia przesyłowe, inny zaś właścicielem tych urządzeń (zob. uchwałę SN z 16 maja 2017 r., sygn. akt III CZP 101/16; wyrok SN z 21 maja 2015 r., IV CSK 514/14).

W konsekwencji należy przyjąć, że nowelizacja art. 128 k.c. nie prowadziła automatycznie do nabycia urządzeń przesyłowych ani do zmiany tytułu prawnego czy też statusu władania względem nieruchomości eksploatowanych przez przedsiębiorstwa państwowe. Umożliwienie nabywania praw rzeczowych do własnego majątku przez państwowe osoby prawne oznaczało, że możliwe stało się także wykonywanie praw rozumiane jako władanie w zakresie odpowiadającym ich treści samodzielnie przez inne niż Skarb Państwa państwowe osoby prawne, a zatem posiadanie. Tym niemniej nietrafne byłoby uznanie, iżby nastąpiło wówczas, to jest na mocy art. 128 k.c. w nowym brzmieniu, samoistnie przekształcenie stanu dotychczasowego w nowy, tj. nabycie posiadania gruntu w oznaczonym zakresie w miejsce władania niemającego takiego charakteru. Jeżeli  doszło do nabycia posiadania lub prawa rzeczowego, to ustalenie stanu prawnego w zakresie możności nabywania praw na nieruchomości czy też możności posiadania, a nawet ustalenie, iż nastąpiła zmiana stanu prawnego odnośnie do tytułu władania przez przedsiębiorstwo określonym urządzeniem, nie są równoznaczne z ustaleniem tego, czy podmiot ten objął rzecz w posiadanie i faktycznie władanie to wykonywał w zakresie odpowiadającym treści określonego prawa rzeczowego (w niniejszej sprawie służebności gruntowej, która miała wówczas odpowiadać obecnie znanej k.c. konstrukcji służebności przesyłu).

Postanowienie SN z dnia 14 października 2021 r., V CSKP 69/21

Standard: 72248 (pełna treść orzeczenia)