Dyspozycja na wypadek śmieci - zaliczenie wypłaconych sum na poczet schedy spadkowej (art. 1039 § 1 k.c.)

Kwota objęta przewidzianym w art. 56 ust. 1 ustawy z dnia 29 sierpnia 1997 r. - Prawo bankowe (jedn. tekst: Dz. U. z 2021 r. poz. 2439) pisemnym poleceniem złożonym bankowi przez posiadacza rachunku oszczędnościowego, rachunku oszczędnościowo-rozliczeniowego lub rachunku terminowej lokaty oszczędnościowej dotyczącym dokonania - po jego śmierci - wypłaty określonej kwoty pieniężnej na rzecz wskazanych przez niego osób: małżonka, wstępnych, zstępnych, lub rodzeństwa (dyspozycja wkładem na wypadek śmierci), nie podlega zaliczeniu na schedę spadkową w rozumieniu art. 1039 § 1 k.c.

W świetle wykładni językowej i systemowej art. 1039 § 1 k.c. kwota objęta dyspozycją bankową, wypłacona beneficjentowi po śmierci wkładcy, nie podlega zaliczeniu na poczet schedy spadkowej, albowiem nie jest przewidzianą w tym przepisie czynnością prawną inter vivos. Nie jest ani klasyczną umową darowizny w rozumieniu kodeksowym, ani dopuszczaną w orzecznictwie Sądu Najwyższego umową darowizny na wypadek śmierci, która także stanowi czynność inter vivos (por. uchwała SN z dnia 13 grudnia 2013 r., III CZP 79/13).

 Za przedstawionym stanowiskiem przemawia zasada poszanowania prawa każdej osoby do swobodnego decydowania o przysługującym jej majątku zarówno za życia - przez zawierania różnego rodzaju czynności rozporządzających majątkiem pod tytułem odpłatnym lub darmym -, jak i na wypadek śmierci, w tym swobody testowania, rozumianej jako uprawnienie do sporządzenia testamentu lub rozdysponowania przez spadkodawcę składnikami majątku także poza reżimem dziedziczenia, jeżeli ustawa nie ustanawia takiego zakazu.

Mimo wprowadzenia rozwiązań przewidujących pozaspadkową sukcesję singularną na rzecz określonych przez spadkodawcę osób (por. 82 ustawy z dnia 28 sierpnia 1997 r. o organizacji i funkcjonowaniu funduszy emerytalnych (tekst jedn.: Dz.U. z 2020 r., poz.105; art. 11 ustawy z dnia 20 kwietnia 2004 r. o indywidualnych kontach emerytalnych oraz indywidualnych kontach zabezpieczenia emerytalnego (tekst jedn.: Dz.U. 2019 r., poz. 1808), art.16 § 4 ustawy z dnia 16 września 1982 r. – Prawo spółdzielcze (tekst jedn.: Dz.U. 2021 r., poz..648), art.10d ust. 3 ustawy z dnia 7 grudnia 2000 r. o funkcjonowaniu banków spółdzielczych, ich zrzeszaniu się i bankach zrzeszających), ustawodawca nie dokonał zmiany art.1039 § 1 k.c. (poza zmianą wynikającą z wprowadzenia do kodeksu cywilnego z dniem 23 października 2011 r. instytucji zapisu windykacyjnego) przez ewentualne zamieszczenie w nim stosownej formuły regulującej kwestie zaliczania na poczet schedy spadkowej wszelkich nieodpłatnych przysporzeń kosztem majątku spadkodawcy, poprzestając na obowiązku zaliczenia na poczet schedy spadkowej jedynie korzyści odniesionych w wyniku zawarcia umowy darowizny i w wyniku zapisu windykacyjnego.

Za przedstawionym wyżej poglądem, że kwota objęta dyspozycją bankową, wypłacona beneficjentowi po śmierci wkładcy, nie podlega zaliczeniu na poczet schedy spadkowej, przemawia także reguła prawa spadkowego nakazująca maksymalne poszanowanie - po śmierci spadkodawcy - jego woli i decyzji w przedmiocie poczynionych przez niego rozrządzeń na wypadek śmierci. O ile w przypadku umowy darowizny lub zapisu windykacyjnego, spadkodawca ma możliwość wyrażenia swojej woli co do tego, czy będą one podlegały zaliczeniu na poczet schedy spadkowej (art.1039 § 1 in fine k.c.), o tyle w praktyce obrotu bankowego, samo złożenie dyspozycji wkładem na wypadek śmierci posiadacza rachunku tej kwestii nie rozstrzyga. Nawiązując do regulacji zawartej w art.56 ust. 5 prawa bankowego można przyjąć, że spadkodawca, dokonując zapisu bankowego ze świadomością, że kwota nim objęta nie wchodzi do spadku, działa z intencją przyznania beneficjentowi dyspozycji określonej korzyści ponad przysługującą mu schedę, a nie po to, by go jej pozbawić.

Uchwała SN z dnia 27 kwietnia 2022 r., III CZP 57/22

Standard: 59039 (pełna treść orzeczenia)

Różnice stanowisk zarysowały się w piśmiennictwie co do tego, czy sumy uzyskane w drodze realizacji dyspozycji wkładem bankowym podlegają zaliczeniu na poczet schedy spadkowej osoby wskazanej przez spadkodawcę.

Zgodnie z art. 1039 § 1 k.c., w razie dziedziczenia ustawowego i działu spadku między zstępnymi albo zstępnymi i małżonkiem, spadkobiercy ci są wzajemnie zobowiązani do zaliczenia na schedę spadkową otrzymanych od spadkodawcy darowizn oraz zapisów windykacyjnych, chyba że z oświadczenia spadkodawcy lub z okoliczności wynika, że darowizna lub zapis windykacyjny zostały dokonane ze zwolnieniem od obowiązku zaliczenia.

Chociaż powołany przepis stanowi jedynie o darowiznach, to powszechnie przyjmuje się, że w zasadzie chodzi o wszystkie nieodpłatne przysporzenia, które za życia spadkodawcy wyszły z jego majątku i przeszły na spadkobiercę.

Przez użyte w art. 1039 § 1 k.c. określenie „darowizna” należy rozumieć wszelkie przysporzenia dokonane przez spadkodawcę pod tytułem darmym. Ma ono zatem szersze znaczenie niż określenie „darowizna” uregulowana w art. 888 k.c. (por. postanowienia Sądu Najwyższego z dnia 24 stycznia 2002 r., III CKN 503/00; z dnia 9 grudnia 2010 r., III CSK 39/10; z dnia 23 listopada 2012 r., I CSK 217/12).

Takie rozumienie czynności darmych ma realizować dorozumianą wolę spadkodawcy oraz doprowadzić do zrównania pozycji prawnej spadkobierców zstępnych i małżonka, którzy powinni być traktowani jednakowo. W piśmiennictwie został wyrażony pogląd, że szczególna regulacja dyspozycji środkami zgromadzonymi na rachunku bankowym oraz wyłączenie tych środków ze spadku prowadzi do wniosku, że nie podlegają one zaliczeniu na poczet schedy spadkowej.

Sąd Najwyższy uznaje, jednakże że dyspozycja wkładem na wypadek śmierci należy do czynności o charakterze darmym w rozumieniu przyjętym na płaszczyźnie art. 1039 § 1 k.c. Wyjątek od ogólnej reguły powinien być wyraźnie ustawowo unormowany.

Zwrócić należy uwagę, że przepis art. 1039 § 1 k.c. ma charakter dyspozytywny. Umożliwia niezaliczenie na schedę spadkową otrzymanych przez spadkobiercę korzyści, jeżeli spadkodawca jednoznacznie wyraził taką wolę albo z okoliczności wynika, że przekazanie miało miejsce ze zwolnieniem od obowiązku zaliczenia.

Postanowienie SN z dnia 27 września 2017 r., V CSK 50/17

Standard: 10869 (pełna treść orzeczenia)

Zobacz glosy