Sąd dostępny bez barier ekonomicznych

Trybunał Konstytucyjny wielokrotnie prezentował pogląd, że wśród elementów ograniczających realizację prawa do sądu - art. 45 ust. 1 Konstytucji - "mogą się znajdować bariery o charakterze ekonomicznym, w szczególności mające postać wygórowanych kosztów, niezbędnych dla wszczęcia i prowadzenia postępowania sądowego. (...) Ograniczenie dostępności do sądu poprzez istnienie barier ekonomicznych może bowiem przejawiać się w nadmiernie wysokim ryzyku ekonomicznym, wywołanym zarówno zasadami, wedle jakich kształtuje się ostatecznie obowiązek ponoszenia kosztów postępowania, jak i może być spowodowane samym wygórowanym poziomem kosztów. (...) Uznać należy, że zarówno wygórowany poziom kosztów, jak i zasady ich rozkładu mogą być podnoszone jako zarzut naruszenia prawa do sądu (...). Nie oznacza to jednak, że tylko całkowita bezpłatność postępowania sądowego jest stanem zapewniającym pełną realizację prawa do sądu" (wyrok TK z 30 marca 2004 r., sygn. SK 14/03, OTK ZU nr 3/A/2004, poz. 23, cz. III, pkt 2).

Trybunał Konstytucyjny przyjął więc, że przy generalnej zasadzie odpłatności wymiaru sprawiedliwości, możliwość zwolnienia od kosztów sądowych w ramach realizacji prawa ubogich zapewnia stronom dostęp do sądu dla ochrony ich praw. Prawo do zwolnienia od kosztów nie jest jednak nieograniczone i nie jest jego celem zapewnienie idealnej dostępności wymiaru sprawiedliwości - zawsze i w każdej sprawie (zob. przede wszystkim sprawa o sygn. P 4/04). W ocenie TK "Prawo do zwolnienia od kosztów osoby ubogiej nie gwarantuje jej również uwolnienia od ryzyka procesowego i odpowiedzialności za wynik procesu (art. 98 k.p.c.). Ryzyko przegrania procesu wyrażające się obowiązkiem zwrotu kosztów niezbędnych do celowego dochodzenia praw i celowej obrony obciąża także osoby ubogie, nawet w sytuacji gdy strona została uprzednio zwolniona od kosztów i został jej ustanowiony pełnomocnik z urzędu (art. 121 k.p.c.). Zasada odpowiedzialności obiektywnej za wynik procesu w istotnym stopniu ogranicza więc prawo do dostępu do wymiaru sprawiedliwości, waży bowiem na decyzji strony co do podejmowania określonych kroków procesowych oraz samej decyzji o wystąpieniu na drogę sądową" (wyrok o sygn. P 4/04 oraz późniejsze np. wyrok TK z 16 czerwca 2008 r., sygn. P 37/07, OTK ZU nr 5/A/2008, poz. 80, cz. III, pkt 3.2 oraz wyrok TK z 17 listopada 2008 r., sygn. SK 33/07, OTK ZU nr 9/A/2008, poz. 154, cz. III, pkt 7.2).

W orzecznictwie TK przyjęto wreszcie, że ograniczeniem konstytucyjnego prawa do sądu może być zarówno regulacja określająca zasady zwolnień od ponoszenia kosztów sądowych, jak i unormowanie stanowiące o rozkładzie kosztów procesu w związku z zakończeniem sprawy.

Trybunał Konstytucyjny w wyroku 12 czerwca 2002 r., sygn. P 13/01 (OTK ZU nr 4/A/2002, poz. 42, cz. III, pkt 5), uznając niekonstytucyjność regulacji wyłączającej możliwość zwrotu kosztów postępowania od Prezesa Urzędu Ochrony Konkurencji i Konsumentów w postępowaniu przed Sądem Antymonopolowym, stwierdził, że: "Zwolnienia strony przegrywającej, bez stworzenia odpowiedniego źródła rekompensaty poniesionych kosztów dla strony wygrywającej, stanowi instytucjonalne ograniczenie prawa do sądu. Może bowiem okazać się, iż poniesione koszty będą niewspółmiernie wysokie w stosunku do korzyści, jakie wygrywająca strona uzyska w wyniku wydania korzystnego dla niej orzeczenia sądowego. W związku z tym w praktyce może dochodzić do powstawania sytuacji, kiedy ekonomiczna kalkulacja «zysków i strat» z założeniem wygrania sprawy będzie w praktyce powodowała rezygnację z dochodzenia roszczeń na drodze sądowej. (...) W konsekwencji należy uznać, że wprowadzone w art. 47934 k.p.c. bezwzględne zwolnienie od kosztów jednej ze stron postępowania bez stworzenia stronie wygrywającej, której zgodnie z zasadami ogólnymi zwrot taki by przysługiwał, ustawowego mechanizmu przejęcia takiego obciążenia przez państwo, jest sprzeczne z zasadą równości, określoną w art. 32 ust. 1 Konstytucji. Należy jednak podkreślić, iż wprowadzenie podobnych rozwiązań musi być uzasadnione szczególną sytuacją prawną lub faktyczną strony przegrywającej, bądź charakterem postępowania".

Do powyższego poglądu Trybunał Konstytucyjny nawiązał wprost w wyroku z 2 lipca 2003 r., sygn. K 25/01 (OTK ZU nr 6/A/2003, poz. 60), uznając za sprzeczne z art. 45 ust. 1 Konstytucji przepisy wyłączające w postępowaniu przez sądem antymonopolowym obowiązek zwrotu kosztów postępowania przez wskazanych tam prezesów urzędów.

W wyroku z 30 marca 2004 r., sygn. SK 14/03 (OTK ZU nr 3/A/2004, poz. 23, cz. III, pkt 2), TK oceniając konstytucyjność przepisu regulującego rozkład kosztów procesu w sprawach karnych z oskarżenia prywatnego, stwierdził, że "wśród elementów ograniczających realizację prawa do sądu, wyrażonego w art. 45 ust. 1 Konstytucji, mogą się znajdować bariery o charakterze ekonomicznym, w szczególności mające postać wygórowanych kosztów, niezbędnych dla wszczęcia i prowadzenia postępowania sądowego. Nie można przy tym podzielić argumentacji (...), iż kwestia zwrotu kosztów procesu, nie może być oceniana jako ewentualne ograniczenie dostępności prawa do sądu, skoro - niejako z natury rzeczy - definitywne obciążenie kosztami następuje po przeprowadzeniu postępowania, a więc wówczas, gdy już z prawa do sądu skorzystano (...). Ograniczenie dostępności do sądu poprzez istnienie barier ekonomicznych może bowiem przejawiać się w nadmiernie wysokim ryzyku ekonomicznym, wywołanym zarówno zasadami, wedle jakich kształtuje się ostatecznie obowiązek ponoszenia kosztów postępowania, jak i może być spowodowane samym wygórowanym poziomem kosztów. (...) Uznać należy, że zarówno wygórowany poziom kosztów, jak i zasady ich rozkładu mogą być podnoszone jako zarzut naruszenia prawa do sądu (ograniczenie dostępności sądu)".

Następnie TK w wyroku z 27 lipca 2012 r., sygn. P 8/12 (OTK ZU nr 7/A/2012, poz. 85), uznał niekonstytucyjność regulacji obciążającej spółdzielnię mieszkaniową kosztami procesu w sprawie powództwa o ustanowienie prawa odrębnej własności lokalu.

W kolejnym wyroku z 7 marca 2013 r., sygn. SK 30/09 (OTK ZU nr 3/A/2013, poz. 26, cz. III, pkt 3), uznając niekonstytucyjność art. 79 ust. 1 pkt 1 lit. f u.k.s.c. w zakresie, w jakim w postępowaniu nieprocesowym wszczętym z urzędu, nie przewiduje zwrotu opłaty od skargi na postawienie referendarza sądowego, uwzględnionej z innego powodu niż oczywiste naruszenie prawa, Trybunał Konstytucyjny stwierdził, że kwestionowany przepis godzi w prawo do odpowiedniego ukształtowania procedury sądowej, zgodnie z wymogami sprawiedliwości, bowiem zasadę odpowiedzialności za wynik procesu, a tym samym obowiązek zwrotu kosztów postępowania na rzecz strony wygrywającej, należy traktować jako element sprawiedliwego postępowania sądowego (jeden z aspektów prawa do sądu).

Wyrok TK z dnia 17 maja 2016 r., SK 37/14, OTK-A 2016/22, Dz.U.2016/1238

Standard: 1329 (pełna treść orzeczenia)

Trybunał Konstytucyjny wskazuje, że naruszenie prawa dostępu do sądu, gwarantowanego w art. 45 ust. 1 Konstytucji, może mieć nie tylko charakter bezpośredni w postaci wyłączenia drogi sądowej, ale również pośredni, tj. chodzi o takie ukształtowanie wymagań proceduralnych, które czynią uruchomienie postępowania nadmiernie utrudnionym. w orzecznictwie Trybunału prezentowane jest stanowisko, że wśród elementów ograniczających realizację prawa do sądu mogą znajdować się bariery o charakterze ekonomicznym, mające postać wygórowanych kosztów, niezbędnych do wszczęcia i prowadzenia postępowania sądowego. Ograniczenie dostępności do sądu za pomocą barier ekonomicznych może przejawiać się nie tylko w nadmiernie wysokim ryzyku ekonomicznym, będącym konsekwencją wygórowanego poziomu kosztów, ale również wynikającym z zasad kształtujących obowiązek ponoszenia kosztów postępowania. Za sprzeczne z zasadą dostępności do sądu można więc uważać nie tylko samo ustanowienie kosztów sądowych ponoszonych przez uczestników postępowania sądowego czy ukształtowanie ich na zbyt wysokim poziomie, lecz także zasady ich ewentualnego rozłożenia pomiędzy strony postępowania (por. wyroki TK z: 2 lipca 2003 r. w sprawie K 25/01, 30 marca 2004 r. w sprawie SK 14/03, 23 maja 2005 r. w sprawie SK 44/04, 17 listopada 2008 r. w sprawie SK 33/07, 18 października 2011 r. w sprawie SK 39/09, 18 marca 2014 r. w sprawie SK 53/12, 14 stycznia 2014 r. w sprawie SK 25/11, oraz 15 kwietnia 2014 r. w sprawie SK 12/13). w dotychczasowym orzecznictwie, za regulacje dotyczące kosztów procesu stanowiące nieuzasadnioną konstytucyjnie barierę ekonomiczną w dostępie do sądu Trybunał uznał przepisy, które wyłączały obowiązek zwrotu kosztów procesu przez jedną ze stron bez względu na wynik sprawy (por. wyroki z 2 lipca 2003 r. w sprawie K 25/01 oraz 27 lipca 2012 r. w sprawie P 8/12), nakładały obowiązek poniesienia kosztów procesu tylko na jedną ze stron w przypadku umorzenia postępowania (por. wyrok z 23 maja 2005 r., SK 44/04), wyłączały możliwość zasądzenia na rzecz strony należności z tytułu udziału w postępowaniu adwokata lub radcy prawnego (por. wyrok z 18 października 2011 r. w sprawie SK 39/09) czy ustalały niezwykle wysoką opłatę sądową (por. wyrok z 15 kwietnia 2014 r. w sprawie SK 12/13).

Wyrok TK z dnia 6 kwietnia 2016 r., SK 67/13, OTK-A 2016/10, Dz.U.2016/1234

Standard: 1330 (pełna treść orzeczenia)