Prawo do życia a dopuszczalność użycia broni palnej

Artykuł 2, który chroni prawo do życia i określa okoliczności, w których może być uzasadnione pozbawienie życia, plasuje się jako jedno z najbardziej fundamentalnych postanowień Konwencji, od którego żadne odstępstwo nie jest dozwolone. Wraz z artykułem 3, stanowi również jedną z podstawowych wartości demokratycznych społeczeństw tworzących Radę Europy. Okoliczności, w których można uzasadnić pozbawienie życia, muszą więc być ściśle interpretowane. Przedmiot i cel Konwencji jako instrumentu ochrony indywidualnych osób wymaga również, by artykuł 2 był interpretowany i stosowany w taki sposób, aby jego gwarancje były praktyczne i skuteczne (zobacz Andronicou ai Constantinou, i Huohvanainen przeciwko Finlandii, skarga nr 57389/00, z dnia 13 marca 2007 roku).

Tekst artykułu 2, czytanego jako całość, pokazuje, że obejmuje on nie tylko celowe zabijanie, ale także sytuacje, w których dopuszczalne jest "użycie siły", które może prowadzić, jako niezamierzony rezultat, do pozbawienia życia. Każde użycie siły musi być "absolutnie niezbędne" do realizacji jednego lub więcej celów określonych w punktach od (a) do (c). Termin ten oznacza, że ocena konieczności użycia siły musi być bardziej rygorystyczna i bardziej przekonująca niż zwykle dla ustalenia, czy działanie państwa jest "konieczne w społeczeństwie demokratycznym" zgodnie z ust. 2 artykułów 8 do 11 Konwencji. W rezultacie, siła użyta musi być ściśle proporcjonalna do osiągnięcia dozwolonych celów (zobacz Kelly i inni przeciwko Zjednoczonemu Królestwu, skarga nr. 30054/96 z dnia 4 maja 2001 roku).

Zgodnie ze znaczeniem artykułu 2 w społeczeństwie demokratycznym Trybunał musi, w trakcie dokonywania oceny, poddać pozbawienie życia najbardziej wnikliwej kontroli, szczególnie tam, gdzie jest celowo używana siła niosąca śmierć, biorąc pod uwagę nie tylko działania przedstawicieli państwa, którzy rzeczywiście dysponowali siłą, ale również wszystkie otaczające okoliczności, w tym takie kwestie jak planowanie i kontrola działań. Gdy władze używają śmiertelnej siły w ramach "działań policyjnych", trudno jest oddzielić negatywne zobowiązania państwa w ramach Konwencji od ich zobowiązań pozytywnych. W takich przypadkach Trybunał normalnie bada, czy działanie policji było planowane i kontrolowane przez władze, tak aby zminimalizować w jak największym stopniu odwoływanie się do śmiertelnej siły i strat ludzkich, a także, czy wszystkie możliwe środki ostrożności w wyborze środków i metod operacji bezpieczeństwa zostały podjęte (zobacz McCann i inni przeciwko Zjednoczonemu Królestwu, 27 września 1995 roku, Seria A nr. 324; Andronicou i Constantinou; Ergi przeciwko Turcji, 28 lipca 1998 roku, Raporty 1998-IV; Hugh Jordan przeciwko Zjednoczonemu Królestwu, nr. 24746/95, ECHR 2001-III; Makaratzis przeciwko Grecji[GC], nr. 50385/99, ECHR 2004‑XI i Finogenov i inni przeciwko Rosji, nr. 18299/03 i 27311/03, ECHR 2011 (fragmenty)).

Shchiborshch i Kuznina przeciwko Rosji (Skarga nr 5269/08)

Standard: 4559

Nota źródłowa

Artykuł 2, który chroni prawo do życia, stanowi jedno z najbardziej fundamentalnych postanowień Konwencji i jest wyrazem jednej z najbardziej podstawowych wartości demokratycznych społeczeństw tworzących Radę Europy. Trybunał musi poddać zarzuty naruszenia tego postanowienia jak najdokładniejszej ocenie. W sprawach dotyczących użycia siły przez funkcjonariuszy Państwa, musi on uwzględnić nie tylko działania funkcjonariuszy Państwa, którzy faktycznie użyli siły, lecz także towarzyszące temu okoliczności, w tym takie kwestie jak odpowiednie obowiązujące ramy prawne i regulacyjne, a także planowanie przedmiotowych działań i nadzór nad nimi (patrz McCann i Inni p-ko Zjednoczonemu Królestwu, 27 września 1995, Seria A. nr 324 oraz Makaratzis p-ko Grecji [GC], nr 50385/99, ECHR5 2004-XI).

Treść Artykułu 2, odczytywana w całości, wskazuje że artykuł ten dotyczy nie tylko umyślnego zabicia, lecz także sytuacji, w których dopuszczalne jest "użycie siły" mogące w sposób niezamierzony skutkować pozbawieniem kogoś życia. Świadome lub umyślne użycie śmiercionośnej siły jest jednakże tylko jednym z czynników do uwzględnienia przy dokonywaniu oceny konieczności jej użycia. Jakiekolwiek użycie siły nie może przekraczać zakresu "absolutnie koniecznego" dla osiągnięcia jednego lub więcej celów wymienionych w podpunktach (a) do (c) drugiego Ustępu Artykułu 2. Określenie to oznacza, że przeprowadzony powinien zostać bardziej ścisły i wymagający test na wystąpienie stanu konieczność niż test normalnie stosowany przy stwierdzaniu, czy czynność Państwa jest "konieczna w demokratycznym społeczeństwie" na podstawie ustępów 2 Artykułów 8 do 11 Konwencji. W szczególności użyta siła musi być ściśle proporcjonalna do osiągnięcia dopuszczalnych celów (patrz McCann i Inni)

.

W związku z powyższym, Trybunał ponownie stwierdza, że użycie siły przez funkcjonariuszy Państwa przy realizacji jednego z celów określonych w ustępie 2 Artykułu 2 Konwencji może być uzasadnione na podstawie tego postanowienia w sytuacji, jeżeli opiera się na szczerym przekonaniu odbieranym w sposób uzasadniony jako w danym czasie prawdziwe, które jednakże następnie okaże się błędne. Przyjęcie innego założenia oznaczałoby nałożenie nierealistycznego ciężaru na Państwo i jego funkcjonariuszy organów ochrony porządku publicznego przy wykonywaniu ich zadań, zapewne ze szkodą dla ich życia oraz życia innych (patrz Makaratzis oraz McCann i Inni).

Ponadto Trybunał konsekwentnie stwierdza, że – co do zasady – nie może istnieć taka konieczność w sytuacji, gdy wiadomo jest że osoba, która ma zostać zatrzymana nie stanowi zagrożenia dla życia i zdrowia oraz nie jest podejrzana o popełnienie przestępstwa z użyciem przemocy, nawet wówczas jeżeli nieużycie śmiercionośnej siły może skutkować utratą możliwości jej zatrzymania (patrz Nachova i Inni p-ko Bułgarii [GC], nr 43577/98 oraz 43579/98, ECHR 2005-VII).

Stosownie do tego, w nawiązaniu do Artykułu 2 § 2 (b) Konwencji, uzasadniony cel dokonania zgodnego z prawem zatrzymania może usprawiedliwiać narażenie na ryzyko ludzkiego życia jedynie w sytuacji bezwzględnej konieczności (ibid.).

Niezależnie od wyszczególnienia okoliczności, w których pozbawienie życia może być uzasadnione, Artykuł 2 zakłada podstawowy obowiązek Państwa zabezpieczenia prawa do życia poprzez ustanowienie odpowiednich ram prawnych i administracyjnych, określających ograniczone okoliczności, w jakich funkcjonariusze organów porządku publicznego mogą użyć siły i broni palnej, w świetle odpowiednich standardów międzynarodowych (patrz Makaratzis oraz odpowiednie postanowienia Podstawowych zasad Narodów Zjednoczonych użycia siły i broni palnej przez funkcjonariuszy państwowych, określone w wyroku Makaratzis). Zgodnie z wyżej wymienioną zasadą ścisłej proporcjonalności zawartą w Artykule 2 (patrz McCann i Inni), krajowe ramy prawne regulujące operacje zatrzymania muszą uzależniać posłużenie się bronią palną od dokładnej oceny zaistniałych okoliczności oraz, w szczególności, od oceny charakteru przestępstwa popełnionego przez uciekiniera i zagrożenia, jakie on stanowi.

Jak wskazuje sama treść Artykułu 2, użycie śmiercionośnej siły przez funkcjonariuszy policji może być w pewnych okolicznościach uzasadnione. Niemniej jednak Artykuł 2 nie przyznaje carte blanche. Nieuregulowane i arbitralne działania funkcjonariuszy Państwa są nie do pogodzenia ze skutecznym poszanowaniem dla praw człowieka. Oznacza to, że operacje policyjne podejmowane na podstawie prawa krajowego muszą być przez to prawo regulowane w ramach systemu odpowiednich i skutecznych zabezpieczeń przed arbitralnością i nadużyciem siły (patrz Makaratzis oraz Andreou p-ko Turcji, nr 45653/99, 27 października 2009 r.).

Przy ustalaniu czy użycie siły jest zgodne z Artykułem 2, może być zatem istotne czy operacja sił porządkowych była zaplanowana i nadzorowana tak, aby zminimalizować w możliwie największym stopniu konieczność użycia śmiercionośnej siły lub ryzyko przypadkowej utraty życia (patrz Bubbins p-ko Zjednoczonemu Królestwu, nr 50196/99, ECHR 20050-II (wyjątki).

Ponadto, prawo krajowe regulujące operacje policyjne musi zapewniać system odpowiednich i skutecznych zabezpieczeń przed arbitralnością i nadużyciem siły, a nawet przed dającym się uniknąć wypadkiem (patrz Makaratzis). W szczególności, funkcjonariusze organów ochrony porządku publicznego muszą być na tyle przeszkoleni, aby mogli ocenić czy istnieje bezwzględna konieczność użycia broni palnej – nie tylko zgodnie z literą odpowiednich przepisów, ale również z należnym uwzględnieniem nadrzędności poszanowania dla ludzkiego życia jako wartości podstawowej.

Trybunał zgadza się z tym, że użycie broni mogło zostać uznane za bezwzględnie konieczne i uzasadnione na podstawie ustępu 2 Artykułu 2 Konwencji, o ile uzna się, że uczestnicy operacji policyjnej byli szczerze przekonani, że policjant został narażony na wyraźne i bezpośrednie niebezpieczeństwo. W nagłych okolicznościach można utrzymywać, że takie niebezpieczeństwo istniało, a użycie broni palnej mogło zostać uznane za bezwzględnie konieczne zanim samochód podejrzanych minął policjanta.

Jednakże w tym przypadku większość strzałów została oddana w kierunku uciekającego samochodu wówczas, kiedy minął on już policjanta, który miał być przez niego potrącony. W tym momencie nie istniało żadne bezpośrednie zagrożenie dla policjanta, a jedynym zamiarem funkcjonariuszy policji było uniemożliwienie ucieczki podejrzanych.

Trybunał stwierdza, że sposób, w jaki policja zareagowała oraz zakres użytej przez nią siły nie mogą zostać uznane za ściśle proporcjonalne do celu w postaci zapobieżenia ucieczce pana Kałuckiego i zatrzymania go lub zapobieżenia postrzeganemu zagrożeniu z jego strony. Ponadto, operacja nie została zaplanowana w sposób, który by minimalizował konieczność użycia śmiercionośnej siły.

W takiej sytuacji Trybunał stwierdza, że nastąpiło naruszenie Artykułu 2 Konwencji, w zakresie istoty jego treści, w odniesieniu do śmierci pana Kałuckiego.

Wasilewska i Kałucka przeciwko Polsce (Wnioski nr 28975/04 i 33406/04)

Standard: 4560

Nota źródłowa