Powództwo opozycyjne a zasady współżycia społecznego

Od końca lat 90-tych XX w. ukształtował się jednolity i konsekwentnie uznawany pogląd, zgodnie z którym przepis art. 5 k.c. nie może być samodzielną podstawą powództwa opozycyjnego, gdyż nie może doprowadzić do trwałego pozbawienia tytułu wykonawczego wykonalności.

Pogląd dopuszczający art. 5 k.c. jako podstawę powództwa przeciwegzekucyjnego ramach podstawy z art. 840 § 1 pkt 2 k.p.c. (wówczas art. 573 § 1 pkt 2 d.k.p.c.) i to w szczególnych okolicznościach, wyrażony został w orzeczeniu Sądu Najwyższego z dnia 7 maja 1955 r., IV CR 395/55, jednak później, od końca lat 90-tych XX w. ukształtował się jednolity i konsekwentnie uznawany pogląd, zgodnie z którym przepis art. 5 k.c. nie może być samodzielną podstawą powództwa opozycyjnego, gdyż nie może doprowadzić do trwałego pozbawienia tytułu wykonawczego wykonalności (por. wyroki SN z dnia 27 stycznia 1999 r., II CKN 151/98, czy z dnia 9 lutego 1999 r., I CKN 838/98).

Postanowienie SN z dnia 13 lutego 2019 r., V CSK 353/18

Standard: 22208 (pełna treść orzeczenia)

Brak przekonujących argumentów dla których konstrukcja nadużycia prawa podmiotowego (art. 5 k.c.) której podstawową funkcją jest dochodzenie do rezultatów prawa słusznego i sprawiedliwego, stanowiąca zasadę ogólną korygującą zakres innych, szczegółowych regulacji prawnych, nie mogłaby być stosowana na etapie wykonywania tytułu wykonawczego.

Powództwo opozycyjne jest formą merytorycznej obrony dłużnika przed tytułem wykonawczym zgłaszaną w formie zarzutu wskazującego na zaistnienie zdarzenia, o którym mowa w art. 840 § 1 pkt 2 k.p.c. Nie ma konstrukcyjnych przeszkód, dla których art. 5 k.c. nie mógłby być pomocny do obrony dłużnika przy wykazywaniu zdarzenia prawnego będącego podstawą powództwa opozycyjnego. Dłużnik nie opiera jednak w takiej sytuacji powództwa, jak się niekiedy błędnie przyjmuje, na art. 5 k.c., lecz podstawę roszczenia stanowi art. 840 § 1 pkt 2 k.p.c., o ile przesłanki w nim stwierdzone zostaną spełnione w związku z zaistnieniem nadużycia prawa.

Za stosowaniem art. 5 k.c. do wszystkich praw podmiotowych opowiedział się badający jego zgodność z Konstytucją Trybunał Konstytucyjny w wyroku z dnia 17 października 2000 r., SK 5/99 (OTK 2000, nr 7, poz. 254).

W orzecznictwie Sądu Najwyższego, przy aprobacie doktryny, dominuje pogląd, że możliwe jest powoływanie się na nadużycie prawa również na etapie przymusowego dochodzenia roszczenia. Osoba korzystająca ze swojego prawa podmiotowego w oparciu o legalne instrumenty prawne może go bowiem nadużyć. Stanowisko to dotyczy także tytułów wykonawczych będących orzeczeniami sądowymi, o ile stwierdzenie stanu nadużycia prawa ma charakter następczy wobec sytuacji zamkniętej prekluzją związaną z prawomocnością materialną orzeczenia.

Pojawiające się w judykaturze poglądy przeciwne były związane nie tyle z wyłączeniem dopuszczalności powoływania się na nadużycie prawa w powództwie opozycyjnym, lecz z wątpliwościami co do skutków tego rozwiązania w kontekście trwałego lub przejściowego obezwładnienia praw wierzyciela (por. orzeczenia SNz dnia 12 kwietnia 1962 r., II CR 549/61, z dnia 27 stycznia 1999 r., II CKN 151/98, i z dnia 5 czerwca 2002 r., II CKN 943/00).

Teza o przejściowym charakterze ochrony udzielanej z perspektywy art. 5 k.c. jest jednak zbyt daleko idąca, niekiedy bowiem uwzględnienie zarzutu nadużycia prawa wywoła skutek trwale ograniczający uprawnionego w wykonywaniu przysługującego mu prawa. Jak trafnie podkreślono w uzasadnieniu wyroku Sądu Najwyższego z dnia 22 czerwca 2018 r., II CSK 539/17, w aktualnym orzecznictwie Sądu Najwyższego dopuszcza się w drodze wyjątku, możliwość stosowania art. 5 k.c. także wtedy, gdy odmowa udzielenia ochrony prawu podmiotowemu uzyskuje w istocie trwały charakter, z zastrzeżeniem zachowania innych utrwalonych założeń klauzuli nadużycia prawa do których należy nakaz uwzględniania ogółu okoliczności sprawy, postulat wstrzemięźliwości i subsydiarny charakter tego rozwiązania (por. wyroki SN z dnia 15 lutego 2002 r., V CA 2/02, z dnia 21 lipca 2004 r., V CK 625/03, z dnia 13 kwietnia 2005 r., IV CK 663/04, z dnia 11 kwietnia 2013 r., II CSK 438/12, z dnia 28 listopada 2014 r., I CSK 735/13, i z dnia 16 czerwca 2016 r., V CSK 625/15, a także postanowienie SN z dnia 8 lutego 2018 r., II CSK 203/17).

Wyrok SN z dnia 12 września 2018 r., II CSK 664/17

Standard: 22209 (pełna treść orzeczenia)