Charakterystyka pełnomocnictwa procesowego

Ustawowa konstrukcja pełnomocnictwa procesowego zakłada, że działania i zaniechania pełnomocnika mają bezpośrednie skutki w sferze prawnej strony (uczestnika postępowania); pełnomocnik działa zatem jako alter ego strony i ze skutkami prawnymi dla niej, nie nabywa natomiast we własnym imieniu żadnych uprawnień lub obowiązków (por. uchwały SN z dnia 24 stycznia 2012 r., III PZP 3/11 i z dnia 26 lutego 2015 r., ‎III CZP 102/14, orz. SN z dnia 30 marca 1938 r., C.II 2586/37, Nowa Palestra 1938, nr 5, s. 231 oraz postanowienia SN z dnia 4 stycznia 2007 r., V CZ 106/06 i z dnia 20 lutego 2020 r., IV CZ 113/19). 

Udzielając dalszego pełnomocnictwa pełnomocnik procesowy powoduje w konsekwencji powstanie relacji prawnej między dalszym pełnomocnikiem a stroną, nie zaś między dalszym pełnomocnikiem a nim samym. Sytuacja ta jest zatem zasadniczo odmienna od zastępstwa adwokata lub radcy prawnego przez aplikanta na podstawie art. 351 ustawy z dnia 6 lipca 1982 r. o radcach prawnych (jedn. tekst: Dz. U. z 2022 r., poz. 1166) i art. 77 ustawy z dnia 26 maja 1982 r. – Prawo o adwokaturze (jedn. tekst: Dz. U. z 2022 r., poz. 1184) (por. uchwała SN z dnia 28 czerwca 2006 r., III CZP 27/06 i postanowienie SN z dnia 16 lipca 2021 r., I CNP 15/21).

Uchwała SN z dnia 16 czerwca 2023 r., III CZP 120/22

Standard: 71256 (pełna treść orzeczenia)

Pełnomocnictwo to umowa stron, stąd znaczenie mają oświadczenia woli, które zawsze należy ustalić.

Treść oświadczeń stron umowy pełnomocnictwa podlega ustaleniu na podstawie art. 65 k.c. w zw. z art. 92 k.p.c., czyli nie pomija się również woli zleceniobiorcy (pełnomocnika).

Postanowienie SN z dnia 21 stycznia 2021 r., III UZ 37/20

Standard: 49595 (pełna treść orzeczenia)

Działania i zaniechania pełnomocnika procesowego są równoznaczne z działaniami i zaniechaniami strony. Także zawinienie pełnomocnika procesowego jest tożsame z zawinieniem strony.

Pełnomocnik działa w postępowaniu jako alter ego strony, toteż zaniedbania lub nienależyta staranność pełnomocnika albo osób, którymi się on posługuje, wykluczają przyjęcie braku winy strony w niezachowaniu terminu (por. np. postanowienia SN z dnia 15 marca 2000 r., II CKN 554/00, z dnia 1 grudnia 2011 r., I CZ 130/11 i z dnia 14 lutego 2013 r., II CZ 163/12).

Postanowienie SN z dnia 20 lutego 2020 r., IV CZ 113/19

Standard: 71257 (pełna treść orzeczenia)

Strona w postępowaniu cywilnym może działać osobiście albo przez pełnomocnika ustanowionego przez samą stronę (z wyboru) lub na jej wniosek (z urzędu) - art. 86 i art. 118 k.p.c., a zakres uprawnień pełnomocnika do występowania za stronę wynika z art. 91 k.p.c. i właściwy jest dla obu źródeł jego umocowania do działania w sprawie.

Pełnomocnik z urzędu ustanowiony dla strony rekrutuje się z grona osób o profesjonalnym przygotowaniu zawodowym, a pełnomocnik z wyboru może pochodzić także z grona osób, o jakich mowa w art. 87 § 1 in fine k.p.c., które nie muszą wykonywać zawodów prawniczych.

Czynności pełnomocnika są traktowane tak samo, jak czynności samej strony, chyba że mocodawca stawający jednocześnie z pełnomocnikiem sprostuje je niezwłocznie albo odwoła, jak o tym stanowi art. 93 k.p.c. Zasada ta odnosi się zarówno do czynności pełnomocnika z wyboru, jak i do czynności pełnomocnika z urzędu.

Wbrew stanowisku skarżącej, żadne racje nie przemawiają za tym, żeby sąd przed którym toczy się postępowanie działania pełnomocnika z urzędu podjęte w imieniu i na rzecz strony traktował inaczej niż traktuje działania pełnomocnika z wyboru, a w szczególności, żeby nie wyciągał konsekwencji z jego zaniechań. Sytuacja pełnomocnika ustanowionego przez stronę z wyboru od tej, w jakiej pozostawałby jej pełnomocnik wyznaczony z urzędu, różni się wyłącznie tym, kto pokryje wynagrodzenie należne takiemu pełnomocnikowi w związku ze świadczoną na rzecz strony pomocą prawną. Uzgodnione wynagrodzenie dla pełnomocnika z wyboru zapłaci sama strona, a wynagrodzenie należne pełnomocnikowi z urzędu pokryte zostanie ze środków budżetowych Skarbu Państwa, przy czym w obu sytuacjach możliwe jest zasądzenie i ściągnięcie tego wynagrodzenia od przeciwnika procesowego strony, jeżeli ten został obciążony kosztami postępowania z uwagi na wynik sprawy.

Postanowienie SN z dnia 18 stycznia 2019 r., III CZ 45/18

Standard: 22163 (pełna treść orzeczenia)

Pełnomocnictwo procesowe kształtuje autonomiczny stosunek prawny, którego istotnym elementem jest stosunek zewnętrzny zachodzący pomiędzy pełnomocnikiem a sądem i drugą stroną procesu (uczestnikiem postępowania), normowany przepisami prawa procesowego o charakterze bezwzględnie obowiązującym. Pełnomocnictwo to wywołuje skutki tylko dla niego właściwe, a istotne warunki określające jego udzielenie wynikają z przepisów prawa procesowego. 

Postanowienie SN z dnia 4 kwietnia 2017 r., II UZ 7/17

Standard: 36086 (pełna treść orzeczenia)

W piśmiennictwie oraz judykaturze przyjęto, że pełnomocnictwo procesowe jest czynnością procesową jednostronną, tworzącą stosunek między mocodawcą, pełnomocnikiem i innymi uczestnikami oraz sądem jako organem władzy publicznej. Upoważnia ono pełnomocnika do podejmowania - w określonym zakresie - czynności procesowych w imieniu mocodawcy, z bezpośrednimi dla niego skutkami. Opiera się na prywatnoprawnym stosunku wewnętrznym (umowie) oraz pełnomocnictwie - jako jednej z form przedstawicielstwa - upoważniającym pełnomocnika do zastępowania mocodawcy przed sądem i podejmowania w jego imieniu czynności procesowych. Jest w sposób kompleksowy normowane przepisami prawa publicznego (prawa cywilnego procesowego), a przepisy prawa prywatnego (prawa cywilnego materialnego) mają do niego zastosowanie pomocnicze tylko w takim zakresie, w jakim pozwalają na to przepisy prawa procesowego (art. 92 k.p.c.) (por. uz. uchwały SN z dnia 24 stycznia 2012 r., III UZP 3/11).

Twierdzenie o kompleksowości i autonomiczności regulacji pełnomocnictwa procesowego jako czynności procesowej wynika z tezy, że prawo procesowe cywilne zazwyczaj w sposób samodzielny i wyczerpujący normuje przesłanki skuteczności czynności podejmowanych w jego ramach i - co do zasady - nie jest dopuszczalne posiłkowanie się przepisami prawa cywilnego materialnego (por. np. orzeczenie SN z dnia 18 września 1951 r., C 111/51, uchwały SN z dnia 10 lutego 1995 r., III CZP 8/95, z dnia 31 stycznia 1996 r., III CZP 1/96 i z dnia 20 maja 2011 r., III CZP 16/11 oraz postanowienia SN z dnia 21 listopada 2006 r., III CZ 78/06, z dnia 26 marca 2009 r., I CNP 78/08, z dnia 23 listopada 2011 r., IV CZ 99/11, z dnia 10 września 2012 r., I UZ 82/12 i z dnia 13 listopada 2012 r., I UZ 99/12).

Uchwała SN z dnia 26 lutego 2015 r., III CZP 102/14

Standard: 19439 (pełna treść orzeczenia)

Instytucja pełnomocnictwa procesowego wyrosła z jednej z funkcjonujących na gruncie prawa prywatnego formy przedstawicielstwa. Przepisy prawa prywatnego przewidują bowiem dwie odmiany przedstawicielstwa, w zależności od źródeł umocowania przedstawiciela - przedstawicielstwo ustawowe oraz pełnomocnictwo.

W świetle art. 96 in fine k.c. pełnomocnictwo opiera się na oświadczeniu reprezentowanego, upoważniającego pełnomocnika do dokonania - w określonym zakresie - czynności prawnej w imieniu i ze skutkami dla mocodawcy. Udzielenie pełnomocnictwa jest jednostronną czynnością prawną, kreującą i określającą kompetencje pełnomocnika do działania w imieniu mocodawcy wobec osób trzecich.

U podłoża pełnomocnictwa leży stosunek określany jako podstawowy lub wewnętrzny, stanowiący oparcie dla pełnomocnictwa i dotyczący tylko mocodawcy oraz pełnomocnika. Jako przykład stosunku podstawowego najczęściej wskazuje się umowy zlecenia (w historycznym ujęciu pełnomocnictwo traktowane było jako kontrakt organicznie związany z umową zlecenia - art. 1984 i nast. Kodeksu Napoleona albo § 1002 i nast. Kodeksu cywilnego austriackiego), o pracę, spółki, o dzieło, spedycji, agencji albo umową mieszaną. Funkcję stosunku podstawowego może też pełnić więź rodzinna, samodzielnie ukształtowana przez strony umowa nienazwana albo negotiorum gestio.

W doktrynie dopuszcza się również umocowanie nieoparte na jakimkolwiek stosunku podstawowym (który nie powstał lub okazał się nieważny), nazywane pełnomocnictwem izolowanym.

Z całokształtu przepisów normujących instytucję przedstawicielstwa wynika, że udzielenie pełnomocnictwa - poza wyraźnie zastrzeżonymi w ustawie wyjątkami - nie wymaga szczególnej formy.

Przewidziane w prawie prywatnym elementy konstrukcyjne pełnomocnictwa upoważniają do stwierdzenia, że jest ono czynnością jednostronną, tworzącą stosunek między mocodawcą a pełnomocnikiem, opiera się na stosunku wewnętrznym i zasadniczo nie wymaga szczególnej formy.

Wyrosłe z pełnomocnictwa funkcjonującego w prawie prywatnym pełnomocnictwo procesowe różni od jego pierwowzoru to, że jego celem nie jest podejmowanie aktów prawa prywatnoprawnego, jak to ma miejsce w przypadku przedstawicielstwa materialnoprawnego, lecz przedsiębranie - w imieniu mocodawcy - czynności procesowych, a więc działań podejmowanych przed sądem (organem procesowym), skierowanych na osiągnięcie skutku procesowego. Jego konstrukcja jest złożona.

U podstaw pełnomocnictwa procesowego leży stosunek podstawowy (umowa cywilnoprawna będąca źródłem zobowiązania) oraz pełnomocnictwo materialne (odmiana przedstawicielstwa), oparte na oświadczeniu reprezentowanego, a niekiedy wynikające z ustawy. Dopiero powstanie takiego stosunku, mającego charakter materialnoprawny, który można określić mianem stosunku zastępstwa sądowego, otwiera drogę do udzielenia pełnomocnictwa procesowego, normowanego przepisami Kodeksu postępowania cywilnego, oznaczającego wyłącznie na obszarze prawa publicznego.

Zasadnicza różnica konstrukcyjna między obydwoma pełnomocnictwami tkwi w tym, że pełnomocnictwo procesowe jest stosunkiem wielostronnym, rozpiętym miedzy mocodawcą i jego pełnomocnikiem, z jednej strony, a sądem oraz przeciwnikiem (jego pełnomocnikiem) i innymi osobami uczestniczącymi w sprawie - z drugiej. Istotnym i nieodzownym komponentem pełnomocnictwa procesowego jest więc istnienie procesu, a ściślej - zawiśnięcie sprawy w jej procesowo - technicznym kształcie, a tym samym powstanie forum, na którym pełnomocnictwo może być realizowane.

W literaturze definiuje się pełnomocnictwo procesowe jako akt prawa publicznego, jednostronną czynność procesową, tworzącą stosunek między mocodawcą, pełnomocnikiem i innymi uczestnikami oraz sądem jako organem władzy publicznej, upoważniającym pełnomocnika do podejmowania - w określonym zakresie - czynności procesowych w imieniu mocodawcy, z bezpośrednimi dla niego skutkami. Opiera się na prywatnoprawnym stosunku wewnętrznym (umowie) oraz pełnomocnictwie (jako jednej z form przedstawicielstwa) upoważniającym pełnomocnika do zastępowania mocodawcy przed sądem i podejmowania w jego imieniu czynności procesowych. Wymaga pod rygorem nieważności i bezskuteczności formy pisemnej.

Pełnomocnictwo procesowe, będąc samodzielną instytucją prawa publicznego, normowane jest przepisami bezwzględnie obowiązującymi. Dotyczy to także kwestii kręgu podmiotów predestynowanych do roli pełnomocnika procesowego. W konsekwencji tego, poza osobami wymienionymi w art. 87 oraz w art. 465 § 1, art. 479[8], art. 479[29] § 3, art. 479[51], art. 479[62], art. 479[73], art. 691[5] k.p.c. nikt nie może być pełnomocnikiem procesowym w postępowaniu cywilnym. Występowanie w charakterze pełnomocnika procesowego osoby, która nie może być pełnomocnikiem, oznacza zaś brak należytego umocowania, powodujący nieważność postępowania w rozumieniu art. 379 pkt 2 k.p.c. (uchwała (7) SN z dnia 8 lipca 2008 r., III CZP 154/07).

Art. 87 k.p.c. ustanawia ściśle określony krąg osób, którym można udzielić pełnomocnictwa (zasada numerus clausus). W świetle § 1 tego przepisu podstawową grupą pełnomocników są tzw. pełnomocnicy zawodowi (profesjonalni), do których zaliczamy adwokatów, radców prawnych oraz w sprawach z zakresu ustawy - Prawo własności przemysłowej - rzeczników patentowych.

Drugą grupę pełnomocników procesowych stanowią osoby powiązane z mocodawcą umowami cywilnoprawnymi (sprawujące zarząd majątkiem lub interesami strony albo pozostające ze stroną w stałym stosunku zlecenia, o ile przedmiot sprawy wchodzi z zakres tego zlecenia), osoby powiązane ze sobą procesowo (współuczestnik sporu) oraz osoby związane stosunkiem bliskości (rodzice, małżonek, rodzeństwo, zstępni strony i osoby pozostające ze stroną w stosunku przysposobienia). W kolejnych jednostkach redakcyjnych art. 87 k.p.c. wyodrębniono jednak dalsze kategorie osób predestynowanych do roli pełnomocników procesowych. W myśl § 2 zdanie pierwsze tegoż artykułu pełnomocnikiem procesowym osoby prawnej lub przedsiębiorcy, w tym nieposiadającego osobowości prawnej, może być również pracownik tej jednostki albo jej organu nadrzędnego.

Uchwała SN z dnia 24 stycznia 2012 r., III UZP 3/11

Standard: 19440 (pełna treść orzeczenia)

Pełnomocnictwo procesowe, podobnie jak pismo procesowe, może być wniesione do sądu bezpośrednio, jak również za pomocą oddania pisma procesowego w polskiej placówce pocztowej operatora pocztowego (por. art. 165 § 2 k.p.c.).

Wyrok SN z dnia 8 grudnia 2011 r., IV CSK 172/11

Standard: 56942 (pełna treść orzeczenia)

Pełnomocnictwo procesowe jest stosunkiem prawnym niezależnym i samodzielnym, wszakże nie sposób zaprzeczyć, iż z reguły łączy się z innym (podstawowym) stosunkiem prawnym. Chodzi tu przeważnie o zlecenie lub umowę o pracę; w rachubę wchodzi też stosunek rodzinny.

Postanowienie SN z dnia 7 listopada 2003 r., I CZ 127/03

Standard: 54356 (pełna treść orzeczenia)

Pojęcie "pełnomocnictwo" ma dwojakie znaczenie - z jednej strony oznacza ono pochodzące od mocodawcy umocowanie pełnomocnika do działania w imieniu mocodawcy, a z drugiej strony - dokument obejmujący (stwierdzający) to umocowanie. Dlatego też, wychodząc z takiego założenia, należy przyjąć, że udzielenie pełnomocnictwa (rozumianego jako umocowanie) może nastąpić w dowolnej formie, w tym ustnej lub pisemnej. 

Od udzielenia pełnomocnictwa odróżnić jednak należy jego wykazanie przed sądem, stanowiące jeden z wymogów skuteczności tego aktu procesowego i tym samym podejmowania czynności procesowych przez pełnomocnika w imieniu mocodawcy. Zgodnie bowiem z art. 89 § 1 zd. 1 k.p.c., pełnomocnik obowiązany jest przy pierwszej czynności procesowej dołączyć do akt sprawy pełnomocnictwo (rozumiane jako dokument stwierdzający umocowanie) z podpisem mocodawcy lub wierzytelny odpis pełnomocnictwa. 

Postanowienie SN z dnia 10 lipca 2003 r., III CZP 54/03

Standard: 55093 (pełna treść orzeczenia)

Źródłem umocowania przy pełnomocnictwie jest wola strony, która udziela pełnomocnictwa procesowego.

Pełnomocnictwo procesowe, jako oświadczenie woli, nadaje zatem osobie trzeciej działającej w charakterze pełnomocnika moc działania w imieniu i z wiążącym skutkiem prawnym dla mocodawcy.

Instytucja pełnomocnictwa procesowego pozwala  na rozszerzenie sfery działania strony w sądowym postępowaniu cywilnym. Pełnomocnik procesowy jest uprawniony do dokonania wszystkich łączących się ze sprawą czynności procesowych z wyłączeniem tylko czynności wymagających osobistego udziału tejże strony (art. 91 k.p.c.).

Podejmowane przez pełnomocnika czynności lub działania prawne (nie wszystkie bowiem działania związane z procesem można określić mianem czynności procesowych) wywołują skutki w sferze prawnej mocodawcy, a nie osoby, która je dokonuje.

Uchwała SN z dnia 18 września 1992 r., III CZP 112/92

Standard: 55256 (pełna treść orzeczenia)