Droga sądowa dla roszczeń odszkodowawczych z tytułu wywłaszczania nieruchomości

Dopuszczalność drogi sądowej; odrzucenie pozwu, nieważność postępowania (art. 2 k.p.c. i art. 199 § 1 pkt 1 k.p.c. i art. 379 pkt 1 k.p.c.) Wywłaszczenie

Wyświetl tylko: SASN

W sprawie o odszkodowanie dochodzone w związku ze zdarzeniem o charakterze publicznoprawnym, jeżeli ustawodawca nie przewidział kompetencji organów administracji publicznej do orzekania o tym odszkodowaniu, droga sądowa jest dopuszczalna.

W polskim porządku prawnym od lat obowiązuje zasada, że wywłaszczenie nieruchomości, a zatem odjęcie jej własności na cel publiczny i za odszkodowaniem, następuje w postępowaniu administracyjnym, a do kompetencji prowadzących je organów należy zarówno samo wydanie orzeczenia rodzącego skutki rzeczowe, jak i określenie wysokości odszkodowania za wywłaszczone prawo, obliczanego zgodnie z kryteriami wyznaczonymi w ustawie. Obowiązywanie zasady, stosownie do której organy administracji publicznej mogą rozstrzygać o prawach i obowiązkach podmiotów zewnętrznych tylko wtedy i w takich graniach, jakie wyznaczy ustawodawca, sprawia, że organy te oczywiście nie są władne wydawać decyzji likwidujących inne sytuacje sporne, choćby miały to być decyzje odmawiające przyznania stronie uprawień, o które ona zabiega. Nie może być zatem wątpliwości, że na drodze administracyjnej powodowie mogli uzyskać odszkodowanie wyłącznie za utracony na drodze wywłaszczenia udział we własności nieruchomości, odpowiadające jego rynkowej wartości, i takie odszkodowanie uzyskali.

Żądanie zgłoszone przez powodów w postępowaniu wszczętym w niniejszej sprawie zmierza do zasądzenia im odszkodowania, za - jak twierdzą - utratę pożytków, które spodziewali się osiągnąć z nieruchomości, a których nie uzyskają w związku z wywłaszczeniem. Wydanie rozstrzygnięcia o takim roszczeniu niewątpliwie nie należy do drogi administracyjnej, a zatem organy administracji publicznej nie są kompetentne nie tylko do tego, żeby powodom przyznać żądane przez nich świadczenie, ale nawet do tego, by orzec, że świadczenie to im się nie należy.

Postanowienie SN z dnia 13 maja 2016 r., III CSK 244/15

Standard: 45521 (pełna treść orzeczenia)

Do przyjęcia, że postępowanie wywłaszczeniowe należy do drogi sądowej przed sądem powszechnym, jest postępowaniem cywilnym z art. 1 k.p.c. koniecznym jest uregulowanie szczególne o jakim mowa w tym przepisie. Wśród przepisów o których mowa w art. 2 § 3 k.p.c. mieści się ustawa o gospodarce gruntami, zawierająca różnorodne regulacje i podawana jest jako przykład ustawy przekazujących sprawy nią objęte do właściwości innych organów.

Przekazanie postępowania wywłaszczeniowego do postępowania administracyjnego nie powoduje naruszenia przepisów Konstytucji, wobec gwarancji rozpoznania środków odwoławczych przez sąd administracyjny w kolejnych dwóch instancjach, po dwóch instancjach w postępowaniu administracyjnym.

Ustawa o gospodarce nieruchomościami wraz z ustawą o szczególnych zasadach przygotowania i realizacji inwestycji w zakresie dróg publicznych całościowo regulują postępowanie wywłaszczeniowe. Nie sposób pominąć wskazania, że regulacje te odnoszą się do wywłaszczenia, utraty własności, ale także okoliczności i warunków zwrotu niewykorzystanych na cele ustawowe nieruchomości, związanych z tym rozliczeń, waloryzacji nie wypłaconych w terminie świadczeń, przyznawania i ewentualnego zwrotu nieruchomości zamiennych, a więc kompleksowo regulują zagadnienia związane z całością postępowania wywłaszczeniowego i związanymi z tym w różnym czasie możliwymi rozliczeniami wzajemnymi pomiędzy osobą wywłaszczoną, a podmiotem na rzecz którego ono nastąpiło. Ustawa o szczególnych zasadach przygotowania i realizacji inwestycji w zakresie dróg publicznych wprowadzona została dla umożliwienia sprawnego pozyskiwania gruntów na określony cel i ustawodawca świadomie odwołał się do drogi postępowania administracyjnego wraz z postępowaniem przed sądami administracyjnymi.

Konstytucja w art. 21 stanowi o ochronie własności wskazując w ust. 2 , że wywłaszczenie jest dopuszczalne jedynie wówczas, gdy jest dokonywane na cele publiczne i za słusznym odszkodowaniem. Zwrot „ słuszne odszkodowanie” wskazuje, że ustawodawca może tak uregulować postępowanie wywłaszczeniowe, że odszkodowanie będzie przysługiwało za utratę własności, ale już nie za inne możliwe hipotetycznie szkody, w tym np. utracone korzyści. Sąd Apelacyjny nie wypowiada się co do zasadności żądania wskazuje jedynie, że ustawodawca mógł ograniczyć odszkodowanie do szkody rzeczywistej, a wyłączyć z zakresu odszkodowania np. utracone korzyści. Wskazuje także, że całość żądań związanych z wywłaszczenie nieruchomości rozpoznawana jest wyłącznie w postępowaniu administracyjno sądowym z wyłączeniem drogi sądowej przed sądem powszechnym.

Sąd Apelacyjny podkreśla potrzebę rozdzielnego traktowania sytuacji gdy strona wskazuje okoliczności i zdarzenia, które mogą stanowić cywilnoprawne źródło jego żądań od sytuacji gdy ustawodawca uregulował całościowo daną instytucję prawną i dopuszczalna jest droga sądowa przed sądem administracyjnym. Otwarcie drogi sądowej przed sądem powszechnym w takiej sytuacji, wkracza w sferę objętą ustawową odmienną regulacją, ograniczając, bądź niwecząc cele realizowane przez ustawodawcę.

Naczelny Sąd Administracyjny w postanowieniu z dnia 8 marca 2011 r. II OSK 411/11 stwierdził, że „Ustawa z 2003 r. o szczególnych zasadach przygotowania i realizacji inwestycji w zakresie dróg publicznych ma szczególny charakter, gdyż jej celem jest stworzenie prawnych instrumentów zapewniających sprawny przebieg inwestycji drogowych. Specyfika uregulowań ustawowych wyraża się w uproszczeniu postępowania administracyjnego oraz ograniczeniach w zakresie rozstrzygnięć możliwych do wydania przez sądy administracyjne w sprawach związanych z realizacją inwestycji określonych w tejże ustawie”.

W wyroku z dnia 10 maja 2012 r. I OSK 718/11 wskazano na wynikający z Konstytucji z art. 21 obowiązek organu doprowadzenia do zwrotu niewykorzystanej wywłaszczonej nieruchomości, właśnie w postępowaniu administracyjnym –

„1. Skarb Państwa lub gmina, które z naruszeniem zakazu przewidzianego w art. 136 ust. 2 u.g.n., utraciły własność wywłaszczonej nieruchomości, nie mogą skutków tych niezgodnych z prawem działań przerzucać wyłącznie na byłego właściciela (spadkobiercę) nieruchomości. To przede wszystkim na organie spoczywa obowiązek doprowadzenia do stanu, w którym Skarb Państwa lub gmina na powrót władają i są właścicielami nieruchomości podlegającej zwrotowi.

2. Po wejściu w życie Konstytucji prawo do żądania zwrotu wywłaszczonej nieruchomości, która stała się zbędna na cel określony w decyzji o wywłaszczeniu ma charakter prawa konstytucyjnego (art. 21 ust. 2 oraz art. 64 ust. 1 i 2 Konstytucji). Nie może być ono ograniczane w sposób naruszający istotę tego prawa ani przez ustawodawcę, ani tym bardziej przez organy administracji publicznej stosujące prawo.

3. Zasada zwrotu wywłaszczonej nieruchomości, jeżeli nieruchomość ta nie została użyta na ten cel publiczny, który był przesłanką jej wywłaszczenia, ma rangę konstytucyjną i jest oczywistą konsekwencją art. 21 ust. 2 Konstytucji. Realizacja tej zasady wyraża się w tym, że w razie zamiaru użycia wywłaszczonej nieruchomości na inny cel niż określony w decyzji o wywłaszczeniu, właściwy organ jest zobowiązany zawiadomić o tym poprzedniego właściciela lub jego spadkobierców, którym przysługuje roszczenie o zwrot nieruchomości. Naruszenie tego obowiązku przez organ nie może prowadzić do podważenia samej istoty konstytucyjnego prawa żądania zwrotu nieruchomości i uzasadniać przerzucenia skutków tego naruszenia wyłącznie na poprzedniego właściciela lub jego spadkobierców”.

Sąd Najwyższy wypowiadał się odnośnie braku drogi sądowej dla waloryzacji roszczeń odszkodowawczych przy wywłaszczeniu nieruchomości wobec regulacji w ustawie o gospodarce nieruchomościami – wyrok z dnia 25 maja 2011 r. II CSK 483/10 „Przepis art. 132 ust. 3a u.g.n. należy zaliczyć do przepisów szczególnych wyłączających drogę sadową dla dochodzenia waloryzacji odszkodowania”, uchwale III CZP 50/93 z dnia 12 maja 1993 r. „niedopuszczalna jest droga sądowa do dochodzenia odsetek za opóźnienie się gminy z zapłatą odszkodowania przewidzianego w art. 10 ust. 5 ustawy z dnia 29 kwietnia 1985 r. o gospodarce gruntami i wywłaszczaniu nieruchomości (jedn. tekst: Dz. U. z 1991 r. Nr 30, poz. 127 ze zm.) / OSNC 1993/12/221 /, a także w poprzednim stanie prawnym w uchwale 7 sędziów z dnia 7 kwietnia 1993 r. III AZP 3/93 ( OSNC 1993 /10/174 ) „Rozstrzygnięcie o rewaloryzacji nie wypłaconych części odszkodowania za wywłaszczone nieruchomości oraz o odsetkach za zwłokę lub opóźnienie w wypłacie odszkodowania (art. 7 ustawy z dnia 29 września 1990 r. o zmianie ustawy o gospodarce gruntami i wywłaszczaniu nieruchomości - Dz. U. Nr 79, poz. 464 ze zm.) - następuje przez wydanie decyzji administracyjnej”.

Orzeczenia Sądu Najwyższego z dni 2 lutego 2012 r. II CSK 265/11 i z 11 września 2013 r. III CZP 35/13, dotyczą roszczenia gwarancyjnego odnoszącego się do niewywłaszczonej części nieruchomości, a więc pozostającej poza wywłaszczeniem – „Przesłanką roszczenia właściciela nieruchomości o nabycie niewywłaszczonej na cele budowy dróg części tej nieruchomości (art. 13 ust. 3 ustawy z dnia 10 kwietnia 2003 r. o szczegółowych zasadach przygotowania i realizacji inwestycji w zakresie dróg krajowych, Dz. U. Nr 80, poz. 721 ze zm.) jest niemożność prawidłowego jej wykorzystania na dotychczasowe cele, będąca następstwem odłączenia od niej części wywłaszczonej”.

Powołane w uzasadnieniu postanowienia przez Sąd Okręgowy orzeczenie WSA w Warszawie I SA/Wa 147/10 z dnia 9 września 2009 r. dotyczy roszczenia związanego z nie wywłaszczoną częścią nieruchomości, zawiera stwierdzenie o spełnieniu wymogów ustawowych i zdanie o drodze sądowej dotyczy ewentualnego roszczenia odnoszącego się do dojazdu do nie objętej wywłaszczeniem nieruchomości pozostałej po podziale większej, objętej w części wywłaszczeniem nieruchomości, a więc innego zagadnienia niż rozważane w sprawie. Sąd podkreślił, że odszkodowanie obejmuje rzeczywistą wysokość szkody.

Reasumując, w sprawach całościowo uregulowanych w ustawie o szczególnych zasadach przygotowania i realizacji inwestycji w zakresie dróg publicznych i ustawie o gospodarce nieruchomościami, które regulują kompleksowo zagadnienia związane z wywłaszczeniem nieruchomości, w tym przyznawanie słusznych odszkodowań, przy wskazaniu właściwości postępowania administracyjnego i sądów administracyjnych, droga sądowa ( art. 1 i 2 k.p.c. ) dla roszczeń związanych z odszkodowaniami związanymi z wywłaszczaniem nieruchomości jest niedopuszczalna, a konsekwencją tego jest odrzucenie pozwu na podstawie art. 199 § 1 pkt 1 k.p.c. odnośnie roszczeń określonych jako utracone korzyści.

Postanowienie SA w Krakowie z dnia 27 lutego 2015 r. I ACz 31/15

Standard: 8471 (pełna treść orzeczenia)