Wymagalność roszczenia z bezpodstawnego wzbogacenia/nienależnego wzbogacenia (odsetki, przedawnienie)

Zobowiązaniem bezterminowym w rozumieniu art. 455 k.c., którego wymagalność jest uzależniona od wezwania dłużnika do zapłaty, jest zobowiązanie do zwrotu świadczenia nienależnego, przy czym przez wzgląd na wymóg art. 120 § 1 zd. 2 k.c., jeśli uprawniony nie wzywa dłużnika do zapłaty, to bieg terminu rozpoczyna się z chwilą, w której dłużnik mógł bez nieuzasadnionej zwłoki spełnić świadczenie, gdyby uprawniony w możliwie najwcześniejszym terminie wezwał go do spełnienia świadczenia. Określenie najwcześniejszego terminu, w którym uprawniony podjąłby czynność, o której mowa w art. 120 § 1 zd. 2 k.c. zależy od okoliczności faktycznych danej sprawy i charakteru roszczenia.

W wyroku z dnia 22 marca 2001 r., V CKN 769/00, Sąd Najwyższy wyjaśnił, że roszczenie z tytułu nienależnego świadczenia już w chwili spełnienia, staje się wymagalne od tej chwili. Dla ustalenia najwcześniejszego terminu do dokonania czynności determinującej wymagalność roszczenia nie ma znaczenia świadomość uprawnionego co do przysługiwania mu roszczenia. W tej materii rozstrzyga więc wyłącznie obiektywnie ustalony , najwcześniej możliwy termin wezwania dłużnika przez wierzyciela do wykonania zobowiązania (zob. wyrok SN z dnia 24 kwietnia 2003 r., I CKN 316/01).

Postanowienie SN z dnia 14 stycznia 2022 r., I CSK 951/22

Standard: 62054 (pełna treść orzeczenia)

Z chwilą nadejścia terminu wymagalności roszczenia (także z tytułu bezpodstawnego wzbogacenia, a w szczególności nienależnego świadczenia) wierzyciel może domagać się jego realizacji, w tym na drodze sądowej ochrony prawnej. Nadejście tego terminu jest niezależne od świadomości wierzyciela i może doprowadzić do przedawnienia roszczenia, jeżeli wierzyciel nie podejmie odpowiednich kroków. 

Od woli wierzyciela uzależniony jest stan wymagalności świadczenia (nieściśle identyfikowany z wymagalnością roszczenia z art. 120 § 1 k.c.), który aktualizuje się z chwilą wezwania dłużnika do jego spełnienia. 

Wymagalność świadczenia może powstać w granicach czasowych wytyczonych wymagalnością roszczenia i jego przedawnieniem.

Roszczenia wynikające z ustawy, jak np. roszczenie z tytułu świadczenia nienależnego, także są roszczeniami bezterminowymi, których początek biegu terminu przedawnienia ustala się słusznie według art. 120 § 1 zd. 2 k.c. Sąd Najwyższy uznał, że bieg przedawnienia takiego roszczenia rozpoczyna się w dniu, w którym świadczenie powinno być spełnione, gdyby wierzyciel wezwał dłużnika do wykonania zobowiązania w najwcześniej możliwym terminie (art. 120 § 1 zd. 2 k.c. w zw. z art. 455 k.c.), niezależnie od świadomości uprawnionego co do przysługiwania mu roszczenia (por. wyrok SN z 24 kwietnia 2003 r., I CKN 316/01).

Zastosowanie art. 455 k.c. może wywoływać wątpliwości, jeżeli nie zostanie dookreślona przez stwierdzenie, że bieg terminu rozpoczyna się od dnia, w którym roszczenie stałoby się wymagalne, gdyby uprawniony podjął czynność w najwcześniej możliwym terminie.

Innymi słowy, wezwanie dłużnika do spełnienia świadczenia na podstawie art. 455 k.c. może wywrzeć skutek w zakresie rozpoczęcia biegu terminu przedawnienia, ale tylko wówczas gdy zostanie ustalone, iż uprawniony podjął czynność w najwcześniej możliwym terminie. Jednakże w sytuacji, gdy wierzyciel będzie zwlekał z wezwaniem dłużnika do spełnienia świadczenia, to okoliczność ta nie będzie miała znaczenia dla biegu terminu przedawnienia, ponieważ on i tak rozpocznie swój bieg w czasie, w którym wierzyciel miał możliwość dokonania tej czynności, niezależnie od jego świadomości co do przysługiwania mu roszczenia.

Jeżeli zobowiązany do spełnienia świadczenia z tytułu zadośćuczynienia pieniężnego nie spełnia go w terminie ustalonym zgodnie z art. 455 k.c., bądź wynikającym z przepisu szczególnego, poszkodowany może żądać zapłaty odsetek ustawowych od dnia opóźnienia począwszy od upływu tego terminu, w zakresie w jakim zasądzone na jego rzecz zadośćuczynienie należało mu się już w tym dniu. Jeżeli zaś sąd ustali, że żądane zadośćuczynienie w całości lub w części odpowiada rozmiarowi krzywdy istniejącej dopiero w chwili wyrokowania, uzasadnione jest zasądzenie odsetek od całości lub części tego świadczenia od tej daty.

Przytoczone stanowisko dotyczy żądania zasądzenia zadośćuczynienia, jednakże z uwagi na to, że zobowiązanie wynikające z czynu niedozwolonego, co do zasady, ma charakter bezterminowy, można je odnieść do innych przypadków zobowiązań bezterminowych, w tym wynikających z bezpodstawnego wzbogacenia i nienależnego świadczenia.

Brak jakichkolwiek podstaw, aby w przypadku, gdy postępowanie dowodowe potwierdzi, że roszczenie powoda było uzasadnione co do zasady i wysokości już w chwili wezwania do zapłaty, by nie zasądzić odsetek ustawowych od dnia następnego po dokonaniu skutecznego wezwania, mając na względzie rozumienia pojęcia „niezwłoczności”, uwzględniającego realność terminu pod względem miejsca i czasu oraz rodzaju i rozmiaru świadczenia, a także niekiedy funkcjonujących rozwiązań ustawowych. Sąd powinien zasądzić odsetki ustawowe od innej daty, ale tylko wówczas gdy w sprawie wystąpią okoliczności pozwalające na ustalenie rozmiaru świadczenia w całości bądź części na tę inną chwilę. Może to być chwila wyrokowania, chwila sporządzenia opinii, chwila rozszerzenia powództwa (przy uwzględnieniu art. 193 k.p.c.) itp.

Sąd zasadzając odsetki za opóźnienie od innej daty, niż wynikająca z faktu wezwania dłużnika do spełnienia świadczenia, powinien swoje stanowisko precyzyjnie uzasadnić, w szczególności wykazać, że żądanie zawarte w wezwaniu w całości bądź w części nie znalazło potwierdzenia w przeprowadzonym postępowaniu dowodowym. Jednakże w sytuacji, gdy sporządzona opinia biegłych potwierdzi zakres i wartość określonych prac, aktualnych na chwilę wezwania dłużnika do spełnienia świadczenia, to brak podstaw, aby odsetki za opóźnienie były zasądzone dopiero od chwili doręczenia dłużnikowi odpisu tej opinii.

Wyrok SN z dnia 15 kwietnia 2021 r., I CSKP 104/21

Standard: 67096 (pełna treść orzeczenia)