Komisja Nadzoru Finansowego - obniżenie funduszy własnych Banku Spółdzielczego w związku z wypowiedzeniem członkostwa

Zgodnie z art. 2 pkt 1 ustawy o funkcjonowaniu banków spółdzielczych, ich zrzeszaniu się i bankach zrzeszających, bank spółdzielczy jest spółdzielnią, do którego w zakresie nieuregulowanym w tej ustawie i w ustawie Prawo bankowe, stosuje się ustawę z dnia 16 września 1982 r. - Prawo spółdzielcze (tj.: Dz.U. 2013 poz. 1443).

Zgodnie z art. 126 ustawy Prawo bankowe, w celu zapewnienia bezpieczeństwa ekonomicznego bank jest zobowiązany posiadać fundusze własne, dostosowane do rozmiaru prowadzonej działalności. Zgodnie zaś z art. 127 ust. 1 pkt 1 i 2 tej ustawy, fundusze własne banku stanowią: fundusze podstawowe banku oraz fundusze uzupełniające. Fundusze podstawowe w banku spółdzielczym to, wedle ust. 2 pkt. 1 lit c) przywołanego artykułu, wpłacony fundusz udziałowy oraz fundusz zasobowy i fundusz rezerwowy. Fundusz udziałowy to z kolei kapitał powstały z wpłat udziałów członkowskich (at. 78 § 1 pkt 1 Prawa spółdzielczego). Stosowne zapisy o funduszach pozwanego Banku, skorelowane z w/w przepisami, ujęto w § 43 Statutu Banku.

W dniu 1 stycznia 2014 r. w polskim porządku prawnym zaczęło obowiązywać rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) nr 575/2013 z dnia 26 czerwca 2013 r. w sprawie wymogów ostrożnościowych dla instytucji kredytowych i firm inwestycyjnych, zmieniającego rozporządzenie (UE) nr 648/2012 (Dz. U. UE L 176/1 z dnia 27 czerwca 2013 r.), zwane rozporządzeniem CRR, które wprowadziło surowsze wymogi kapitałowe w instytucjach nadzorowanych (bankach) oraz przyznało kompetencje w obszarze nadzoru ostrożnościowego Komisji Nadzoru Finansowego. Ponadto rozporządzenie wprowadziło nową definicję funduszy własnych i warunków ich pomniejszania (obniżania). Zgodnie z art. 72 tego rozporządzenia fundusze własne instytucji finansowych stanowią sumę kapitału Tier I i Tier II. Rozporządzenie to postawiło wymóg, aby banki utrzymywały fundusze własne na odpowiednich poziomach. Zgodnie z art. 92 rozporządzenia CRR – z zastrzeżeniem art. 93 i 94 – instytucje finansowe muszą spełniać następujące wymogi w zakresie funduszy własnych:

a) współczynnik kapitału podstawowego Tier I na poziomie 4,5 %;

b) współczynnik kapitału Tier I na poziomie 6 %;

c) łączny współczynnik kapitałowy na poziomie 8 % (…).

Zgodnie z zasadą praw nabytych określoną w art. 484 rozporządzenia CRR, fundusz udziałowy banku spółdzielczego, na który składają się wpłaty udziałów członkowskich, stanowi kapitał podstawowy Tier I banku spółdzielczego w zakresie udziałów wyemitowanych przed dniem 31 grudnia 2011 r. Potwierdza to wykaz form instrumentów kapitałowych obowiązujących w Polsce, które kwalifikują się jako instrumenty w kapitale podstawowym Tier I. Wykaz ten, na podstawie art. 26 ust. 3 rozporządzenia CRR, został sporządzony przez Europejski Urząd Nadzoru Bankowego (EUNB). Z wykazu EUNB wynika jednoznacznie, że wśród instrumentów kapitałowych przewidzianych w polskim porządku prawnym udziały członkowskie spółdzielni wyemitowane przed dniem 31 grudnia 2011 r. zaliczają się do kapitału podstawowego Tier I na mocy powołanego przepisu rozporządzenia CRR.

Zgodnie natomiast z treścią art. 77 rozporządzenia CRR, dana instytucja ma obowiązek uzyskać uprzednio zezwolenie od właściwego organu, aby przeprowadzić jedno lub oba następujące działania:

a)  obniżenie, wykup lub odkup instrumentów w kapitale podstawowym Tier I emitowanych przez daną instytucję w sposób dozwolony mającym zastosowanie prawem krajowym,

b)  przeprowadzenie wezwania do sprzedaży, wykupu, spłaty lub odkupu instrumentów dodatkowych w Tier I lub instrumentów w Tier II – stosownie do przypadku – przed upłynięciem ich umownego terminu zadalności.

Wskazany powyżej kapitał podstawowy Tier I w banku to tzw. „kapitał wysokiej jakości”, zapewniający bezpieczeństwo klientów oraz członków banku spółdzielczego, jak również mający decydujący wpływ na stabilność funkcjonowania danej instytucji finansowej. Z tych powodów jego obniżenie (pomniejszenie) obwarowane jest szeregiem wymogów, w tym uzyskaniem zgody organu nadzoru, w Polsce – Komisji Nadzoru Finansowego.

Bez zgody Komisji Nadzoru Finansowego, instytucja nadzorowana (bank) nie ma prawnej możliwości obniżenia funduszy własnych.

Sąd Apelacyjny w Łodzi w uzasadnieniu postanowienia wydanego w dniu 15 stycznia 2016 r. w sprawie I ACz 2315/15 wskazał, że z uwagi na konieczność zachowania bezpieczeństwa dla sektora finansowego w państwie przyjęto regulacje prawne uzależniające wypłatę udziałów od uprzedniej zgody organu nadzoru, czyli Komisji Nadzoru Finansowego.

Podkreślił, że decyzja tego organu jest kluczowa dla zasądzenia wypłaty kwoty stanowiącej równowartość udziałów i tylko po jej wydaniu, Sąd będzie władny wydać wyrok. Podniósł także, że udziałowcy banku spółdzielczego nie są jego klientami, a udziały nie stanowią lokaty kapitału, którą można rozwiązać w każdym czasie. Udziały Banku stanowią swego rodzaju inwestycję i ich wypłata po wypowiedzeniu wiąże się z odpowiednią procedurą, która nie może być pominięta, i właśnie jej istotną częścią jest zgoda na wypłatę udziałów udzielona przez Komisję Nadzoru Bankowego.

Podobne stanowisko zajął Sąd Okręgowy w Płocku w uzasadnieniu postanowienia z dnia 23 października 2015 r., wydanego w sprawie I C 1901/15 (k. 112-113), gdzie stwierdził, że obniżenie funduszy własnych banku emitowanych przed dniem 31 grudnia 2011 r. zgodnie z art. 77-78 rozporządzenia CRR możliwe jest jedynie po uprzednim uzyskaniu zgody instytucji nadzorującej bank. Następnie decyzja organu nadzoru otwiera drogę do wykupu udziałów, bez nieuzasadnionej straty i narażania pozwanego na kary finansowe.

Pozwany Spółdzielczy Bank Spółdzielczy wystąpił do Komisji Nadzoru Finansowego o wyrażenie zgody na obniżenie funduszy własnych o kwotę 18.555.000 zł w związku z wypowiedzeniem członkostwa przez udziałowców Banku i wypowiedzeniem części udziałów oraz w związku ze śmiercią członków Banku. Decyzją z dnia 23 grudnia 2015 r., Komisja Nadzoru Finansowego nie zezwoliła na obniżenie przez (...) w C. funduszy własnych o powyższą kwotę, która stanowiła aż 59,68 % funduszu udziałowego zaliczanego do funduszy własnych na dzień 30 września 2015 r.

Organ nadzoru wykazał, że z analizy załączonych przez pozwanego do wniosku o obniżenie funduszy własnych dokumentów finansowych, wynika, że instytucja ta na koniec 2015 r. odnotuje stratę bilansową w kwocie 23.161.000 zł. Powyższe oznacza, iż uwzględnienie tej straty w sprawozdawczości Banku spowoduje pomniejszenie kapitału rezerwowego, a tym samym obniżenie planowanego na 30 czerwca 2016 r. współczynnika kapitału podstawowego Tier 1 do poziomu 4,41% oraz współczynnika kapitału Tier 1 do poziomu 4,70% planowanego na 30 czerwca 2016 r. Minima regulacyjne – co przywoływano już wyżej – wynoszą dla nich zaś odpowiednio 4,50 % dla współczynnika kapitału podstawowego Tier I oraz 6% dla współczynnika kapitału Tier I.

Brak zgody Komisji Nadzoru Finansowego na obniżenie funduszy własnych skutkuje tym, iż pozwany nie ma obecnie prawnej możliwości wypłacenia wypowiedzianych udziałów powodom. bez narażenia Banku na poważną szkodę, a także kary finansowe. Zgodnie bowiem z art. 138 ust. 3 Prawa bankowego, w razie stwierdzenia, że Bank narusza prawo, Komisja Nadzoru Finansowego może min.: nałożyć na bank karę finansową do wysokości 10 milionów złotych (art. 138 ust. 3 pkt 3a Prawa bankowego), a nawet uchylić zezwolenie na utworzenie banku i podjąć decyzję o jego likwidacji (art. 138 ust. 3 pkt 4 Prawa bankowego). Z powyższego wynika, że w przypadku spełnienia przez pozwany Bank roszczenia powodów mogły by zostać na niego nałożone sankcje, które mogłyby przybrać formę wysokiej kary finansowej, a nawet likwidacji Banku.

Wypłata tych udziałów stanowiłaby zatem oczywiste, a w świetle powołanych ostrzeżeń KNF także rażące, naruszenie przepisów rozporządzenia CRR. Ponadto, godziłaby w interesy pozostałych członków pozwanego Banku oraz jego klientów.

W tym miejscu należy przytoczyć dodatkowo przepisy prawa spółdzielczego, które definiują dwa odrębne rodzaje udziałów, tj. udziały obowiązkowe, od których zadeklarowania zależy przyjęcie w poczet członków spółdzielni oraz udziały nieobowiązkowe określone jako udziały dalsze. Artykuł 19 § 2 prawa spółdzielczego stanowi, że członek spółdzielni uczestniczy w pokrywaniu jej strat do wysokości zadeklarowanych udziałów. Ustawa nie określa, z jakiego rodzaju udziałów straty powinny zostać pokryte. Przepis ten nie wymienia udziałów nieobowiązkowych jako tych, które z powyższej regulacji byłyby wyłączone. Wolą ustawodawcy było objęcie dyspozycją art. 19 § 2 prawa spółdzielczego obydwu rodzajów udziałów. Każdy z nich może służyć pokryciu straty (wyrok SA w Szczecinie z dnia 24 sierpnia 2011 r., I ACa 433/11, LEX nr 1103474).

Wskazać więc należy, iż fundusz udziałowy, w skład którego wchodzą wpłaty z tytułu zadeklarowanych udziałów nie jest lokatą ani depozytem środków pieniężnych udziałowców. Bycie członkiem banku spółdzielczego jest rodzajem działalności inwestycyjnej i wiąże się z odpowiedzialnością za instytucję, której udziałowiec pozostaje częścią. Zgodnie z treścią art. 1 § 1 prawa spółdzielczego, spółdzielnia (a zatem i bank spółdzielczy) jest dobrowolnym zrzeszeniem nieograniczonej liczby osób, o zmiennym składzie osobowym i zmiennym funduszu udziałowym, prowadzącym w interesie swoich członków wspólną działalność gospodarczą na zasadach rozrachunku gospodarczego i mogącym prowadzić także na ich rzecz działalność społeczną i oświatowo - kulturalną. Powodowie nie są zatem klientami banku i jako inwestorzy powinni mieć świadomość zarówno pozytywnej, jak i negatywnej strony działalności inwestycyjnej, zwłaszcza, że we wcześniejszym okresie, tj. przed nastaniem kryzysu gospodarczego, brali udział tylko w pozytywnych aspektach bycia udziałowcem (...) w C., tj. uzyskiwali wypłaty nadwyżki bilansowej, a także posiadali szereg uprawnień korporacyjnych (prawo udziału w Zebraniu Przedstawicieli i Zebraniu Grupy Członkowskiej Banku Spółdzielczego, prawo uzyskiwania od organów banku informacji dotyczących jego działalności, prawo do zapoznawania się z treścią rocznych sprawozdań finansowych banku oraz protokołów Zebrania Przedstawicielki, Zebrania Grupy Członkowskiej, prawo do wybierania i bycia wybieranym do organów banku, prawo do zgłaszania wniosków dotyczących działalności banku i żądania informacji o sposobie ich załatwiania).

Obecnie w dobie kryzysu gospodarczego wielu udziałowców banków spółdzielczych stara się o zwrot wpłaconych udziałów. W (...) w C. obecna skala wypowiedzeń nie znajduje precedensu w jego historii. Obniżenie funduszy własnych z tytułu wypowiedzenia udziałów przez wielu udziałowców, w tym powodów, dotyczy kwoty ponad 18.000.000 zł. Tego typu masowe wypłaty mogą spowodować upadek Banku, z czym związane będą ogromne straty finansowe nie tylko po stronie udziałowców, ale również po stronie klientów banku – klientów detalicznych, klientów profesjonalnych lub też uprawnionych kontrahentów. Aby temu zapobiec nowe przepisy unijne uzależniają wypłatę udziałów od uprzedniej zgody organu nadzoru.

Należy w tym miejscu wskazać, że powodowie nie tracą bezpowrotnie uprawnienia do zwrotu wartości wypowiedzianych udziałów. Będą bowiem mogli starać się o wypłatę tych środków w chwili, gdy kondycja Banku ulegnie poprawie, a KNF zaakceptuje stosowne obniżenie kapitałów Banku. Nie zachodzić tu też będzie powaga rzeczy osądzonej, gdyż nawet przy jednolitej podstawie prawnej, to zmiana okoliczności faktycznych, wynikająca choćby z decyzji pozytywnej KNF, spowoduje, że będziemy mieli do czynienia już z innym roszczeniem, a więc z roszczeniem opartym na innych od tych zgłoszonych w niniejszej sprawie podstawach faktycznych.

Wyrok SR w C. z dnia 6 lipca 2016 r., I C 1090/15

Standard: 8232 (pełna treść orzeczenia)