Pojęcie "przymusowe położenie"

Dla powstania stanu przymusowego położenia obojętna jest przyczyna, która go spowodowała. Stan przymusowego położenia w rozumieniu art. 388 § 1 k.c. powinien istnieć rzeczywiście (realnie). Nie musi mieć jednak charakteru trwałego, wystarczy bowiem nawet chwilowa, wykazana przez wyzyskiwanego, nieodzowna konieczność oznaczonego działania tego podmiotu (dokonanie czynności prawnej). Taka nieodzowna konieczność działania może mieć podłoże ekonomiczne lub pozaekonomiczne.

Jak zauważa się w piśmiennictwie, zawarcie umowy w warunkach przymusowego położenia jest działaniem swobodnym, choć podjętym w nietypowej sytuacji motywacyjnej. Oto bowiem strona umowy znajduje się w takiej sytuacji, gdy dokonuje wyboru pomiędzy dwoma lub więcej rozwiązaniami, które uważa za złe dla siebie i wybiera krzywdzącą dla siebie umowę zamiast niekorzystnych następstw niezawarcia takiej umowy (P. Machnikowski (w:) System..., s. 526 i cyt. tam autorzy).

Przymusowe położenie występuje, gdy strona znajduje się w takich warunkach materialnych, osobistych lub rodzinnych, które zmuszają do zawarcia umowy nawet bez ekwiwalentności świadczeń (za wszelką cenę) oraz nie pozwalają na swobodne pertraktacje (por. wyrok SN z dnia 27 września 2005 r., V CK 191/05, LEX nr 407057; wyrok SN z dnia 11 października 1973 r., I PR 388/73, LEX nr 14233; wyrok SN z dnia 28 stycznia 1974 r., I CR 819/73, LEX nr 7391; wyrok SN z dnia 24 listopada 1998 r., I CKN 667/97, niepubl.; wyrok SA w Białymstoku z dnia 27 października 2004 r., I ACa 530/04, OSAB 2005, z. 1, poz. 28, OSA 2005, z. 9, poz. 37; tak samo F. Błahuta (w:) Kodeks..., s. 926).

Z przymusowym położeniem będziemy mieli do czynienia także wówczas, kiedy strona znajduje się w obliczu takiego pogorszenia jej sytuacji materialnej, że grozi to niedostatkiem zarówno dla niej samej, jak i dla jej rodziny, albo kiedy wyzbycie się określonego składnika majątkowego jest niezbędne w celu uzyskania środków na zaspokojenie pilnych zobowiązań, na przykład zobowiązań podatkowych, których niewykonanie w terminie pociąga za sobą daleko idące sankcje (por. wyrok SN z dnia 27 września 2005 r., V CK 191/05, LEX nr 407057).

Przymusowym położeniem będzie rzeczywiście istniejąca sytuacja wyzyskanego, nawet przemijająca, w której czuje się on zmuszony, obojętnie z jakiej przyczyny, do podjęcia niekorzystnej dla siebie decyzji; przy czym wyzyskany uważa podjęcie takiej decyzji za jedyne, co w danej sytuacji może zrobić (zob. W. Popiołek (w:) Kodeks..., s. 826). Takie okoliczności po stronie powódki nie występowały, co trafnie rozważył Sąd Okręgowy, zbędne jest zatem ponawianie tej argumentacji.

Wyrok SA w Gdańsku z dnia 15 grudnia 2016 r., I ACa 1035/16

Standard: 17406 (pełna treść orzeczenia)

Możliwość zastosowania art. 388 § 1 k.c. zależy od spełnienia dwóch obiektywnych przesłanek, a mianowicie rażącej dysproporcji wzajemnych świadczeń i przymusowego położenia, niedołęstwa lub niedoświadczenia wyzyskanego oraz jednej przesłanki subiektywnej, polegającej na świadomym wykorzystaniu we własnym interesie wyzyskanego. Przymusowe położenie występuje, gdy strona znajduje się w takich warunkach materialnych, osobistych lub rodzinnych, które zmuszają do zawarcia umowy nawet bez ekwiwalentności świadczeń - za wszelką cenę oraz nie pozwalają na swobodne pertraktacje.

Sytuacja pozwanych w chwili kiedy powód zaprzestał dostaw (...) była przymusowa. Pozwani nie mieli wyboru i zmuszeni byli wyzbyć się stada hodowanych (...). Pozwani nie posiadali zdolności kredytowej, nie mogli zatem uzyskać kredytu na zakup (...) z innego źródła, sprzedawcy (...) domagali się zabezpieczenia ewentualnych dostaw w postaci przewłaszczenia stada. Stado pozwanych już było przewłaszczone, wiec pozwani nie mogli udzielić po raz drugi takiego zabezpieczenia. Zapasy (...) jakie posiadali pozwani wystarczyły w dacie zaprzestania dostaw na zaledwie dwa dni. W wypadku zaprzestania podawania karmy (...) groziła śmierć głodowa. Stado miało 7 tygodni, było w wieku w jakim nie stanowi towaru w obrocie rynkowym, więc nie było możliwości znalezienia na nie nabywcy. Spełniona była zatem w ocenie Sądu Apelacyjnego pierwsza przesłanka z art. 388 § 1 k.c. - przymusowe położenie pozwanych. Nie można jednak przyjąć aby pozwani nie uzyskali w warunkach sprzedaży stada (towar niehandlowy) świadczenia rażącego stopnia niewspółmiernego wobec spełnianego przez siebie świadczenia.

Stado na skutek zawartego porozumienia sprzedane zostało za kwotę 120.000 zł o tą kwotę zostało pomniejszone zadłużenie pozwanych. Sąd Apelacyjny dopuścił dowód z opinii biegłego (...), który w swojej opinii podkreślił, że indyki w wieku 7 tygodni nie występują w obrocie rynkowym i nie są towarem handlowym. Stąd wystąpiła znaczna trudność w określaniu ich wartości. Biegły dokonał szacunku stada dwoma metodami: oszacował je w obu wypadkach na kwotę nieco przewyższającą 200.000 zł. Biegły zauważył, że z uwagi na brak dokumentacji dotyczącej opieki weterynaryjnej, szczepień, obsługi stada oraz rachunków za opał (...) wycena dokonana drugą metodą (kosztorysową) może być zawyżona. Ponadto biegły podczas wysłuchania uznał, iż kwota uzyskana przez pozwanych była satysfakcjonująca mimo, iż była niższa niż wskazana w opinii.

Mając powyższe na uwadze Sąd uznał, iż zawarte porozumienie pomiędzy stronami z dnia 25 kwietnia 2013 r. nie spełnia przesłanek z art. 388 § 1 k.c.

Wyrok SA w Gdańsku z dnia 8 czerwca 2016 r., V ACa 887/14

Standard: 20966 (pełna treść orzeczenia)