Warunkowe zawieszenie wykonania kary na podstawie art. 152 k.k.w.

Zarówno art. 152 § 1 k.k.w. w brzmieniu obowiązującym do dnia 30 czerwca 2015 r., jak i art. 152 § 1 k.k.w. w brzmieniu nadanym ustawą nowelizacyjną z dnia 20 lutego 2015 r., która weszła w życie w dniu 1 lipca 2015 r. (Dz. U. z 2015 r., poz. 396) jako jeden z podstawowych warunków zastosowania instytucji warunkowego zawieszenia wykonania kary pozbawienia wolności wskazują trwający co najmniej jeden rok okres odroczenia wykonania kary pozbawienia wolności. Mimo początkowych wątpliwości interpretacyjnych, ostatecznie zwyciężył pogląd, który Sąd Najwyższy w niniejszym składzie podziela, że wskazany w powołanym przepisie co najmniej roczny okres odroczenia wykonania kary pozbawienia wolności obejmuje wyłącznie czas określony w postanowieniu sądu o odroczeniu wykonania kary, przy czym może być to odroczenie udzielone jednorazowo lub kilkukrotnie. W przesłance tej nie chodzi zatem o faktyczny okres pobytu skazanego na wolności pomiędzy datą uprawomocnienia się wyroku i datą rozpoczęcia wykonywania kary. Bez znaczenia dla spełnienia tej przesłanki są bowiem inne – także legalne – przyczyny niewykonywania wobec skazanego kary, takie jak np. okres zawieszenia postępowania wykonawczego, wstrzymania wykonania orzeczenia czy też wstrzymania wykonania kary (tak trafnie: Sąd Najwyższy w uchwale z dnia 30 czerwca 2008 r., I KZP 15/08, LEX nr 394795, postanowieniu z dnia 21 czerwca 2008 r., II KKN 80/00, LEX nr 50929, S. Lelental, Kodeks karny wykonawczy. Komentarz, Warszawa 2014, s. 473, M. Rzewuski, „Odroczenie wykonania kary” jako przesłanka warunkowego zawieszenia wykonania kary pozbawienia wolności, Probacja 2009, nr 3–4, s. 72–77, K. Postulski, Stosowanie art. 152 kodeksu karnego wykonawczego, Przegląd Sądowy 2001, nr 7–8, s. 73–75, odmiennie Sąd Najwyższy w postanowieniu z dnia 29 września 2004 r., I KZP 18/04, LEX nr 124997).

Bezzasadny jest argument, iż przeciwko możliwości zastosowania do instytucji z art. 152 § 1 k.k.w. przepisu art. 4 § 1 k.k. przemawia fakt, że w Kodeksie karnym wykonawczym nie zawarto odesłania do choćby odpowiedniego stosowania tej regulacji na gruncie postępowania wykonawczego. Do zastosowania art. 4 § 1 k.k. do przepisów prawa materialnego zamieszczonych w określonej ustawie absolutnie nie jest konieczne, by przepisy tej ustawy wyraźnie taką możliwość przewidywały.

W obecnym stanie prawnym nie wywołuje problemów wykładniczych stosunek art. 243 § 1 k.k.w. (nakazującego stosowanie przepisów Kodeksu karnego wykonawczego również przy wykonywaniu orzeczeń, które stały się wykonalne przed dniem jego wejścia w życie) do art. 4 § 1 k.k. W doktrynie, w komentarzach do art. 243 § 1 k.k.w., trafnie zaznacza się bowiem, że nie ma on zastosowania do przepisów niemających stricte procesowego charakteru, gdyż w tym przypadku stosuje się zasadę określoną w art. 4 § 1 k.k. (tak K. Postulski, Kodeks karny wykonawczy. Komentarz, LEX 2016, Komentarz do art. 243, teza 2). Już w świetle powyższych rozważań jako nietrafne jawią się, przywołane w treści uzasadnienia postanowienia Sądu Okręgowego w T., wywody oparte na twierdzeniu, że norma z art. 4 § 1 k.k. dotyczy orzekania o odpowiedzialności sprawcy przestępstwa na podstawie przepisów Kodeksu karnego, które prowadzą do konstatacji, że skoro „warunkowe zawieszenie wykonania kary stosowane w postępowaniu wykonawczym nie jest elementem wymiaru kary i nie stanowi przejawu rozstrzygania o odpowiedzialności karnej, należałoby uznać, że zmieniony przepis art. 152 § 1 k.k.w. nie poddaje się zasadzie z art. 4 § 1 k.k.”.

Kolejnych argumentów przeciwko tej tezie dostarcza szczegółowa analiza charakteru instytucji z art. 152 § 1 k.k.w. Przepis ten stanowi, że „jeżeli odroczenie wykonania kary nieprzekraczającej roku pozbawienia wolności trwało przez okres co najmniej jednego roku – sąd może warunkowo zawiesić wykonanie tej kary na zasadach określonych w art. 69-75 Kodeksu karnego”. Już z samego brzmienia przywołanej regulacji wynika w sposób oczywisty, że ma ona charakter materialnoprawny a nie procesowy. Zasadnie podkreśla się w doktrynie, że stosowanie instytucji z art. 152 § 1 k.k.w. „wymaga od sądu oceny dokonywanej w perspektywie celów kary określonych w art. 53 k.k.w. i w tym sensie przypomina ona modyfikacje prawomocnie orzeczonych kar, jaką przewiduje art. 75a k.k. oraz art. 14, 16-18 przepisów ustawy nowelizującej” (zob. W. Wróbel, Aktualne problemy intertemporalne okresu przejściowego po wejściu w życie ustawy z 20 lutego 2015 r. o zmianie ustawy – Kodeks karny oraz niektórych innych ustaw, Czasopismo Prawa Karnego i Nauk Penalnych 2015, z. 3, s. 76–77).

Instytucja ta ma przy tym specyficzny i – co w kontekście poruszanych tu zagadnień najważniejsze – odmienny od warunkowego przedterminowego zwolnienia z odbycia reszty kary pozbawienia wolności, czy kar zastępczych, charakter. O ile bowiem ostatnio wymienione instytucje są związane wyłącznie z postępowaniem wykonawczym i nie wiążą się z ingerencją w treść pierwotnego orzeczenia o karze, o tyle warunkowe zawieszenie wykonania kary pozbawienia wolności na podstawie art. 152 § 1 k.k.w. ma właśnie taki charakter. W doktrynie zasadnie wskazuje się bowiem, że możliwość warunkowego zawieszenia wykonania kary pozbawienia wolności na etapie postępowania wykonawczego stanowi odstępstwo od zasady trwałości orzeczeń sądowych, podkreślając przy tym, że z instytucji tej należy korzystać z umiarem, aby zapobiec sytuacji, w której przepis art. 152 § 1 k.k.w. stałby się podstawą szerszej praktyki reformowania orzeczeń sądu meriti (K. Postulski, Stosowanie art. 152 kodeksu karnego wykonawczego, Przegląd Sądowy 2001, nr 7–8, s. 71, 73).

Szczególnie wyraźnie różnice między opisanymi wyżej instytucjami uwidaczniają się na gruncie postępowania o wydanie wyroku łącznego. Po pierwsze, okoliczność, że kary zastępcze związane są ściśle z etapem wykonywania kary i stanowiąc jedynie formę wykonania kar pierwotnie orzeczonych nie modyfikują zawartego w wyroku orzeczenia o karze powoduje, że kary te nie podlegają łączeniu. Węzłem kary łącznej mogą być objęte wyłącznie kary zasadnicze. Po drugie fakt, że warunkowe przedterminowe zwolnienie z odbycia reszty kary pozbawienia wolności będące środkiem probacyjnym, którego istotą jest „rezygnacja z kontynuowania wykonywania orzeczonej kary pozbawienia wolności” ściśle wiąże się wyłącznie z postępowaniem wykonawczym sprawia, że z chwilą uprawomocnienia się orzeczenia o karze łącznej nie jest możliwe udzielenie warunkowego przedterminowego zwolnienia z odbycia reszty stanowiących jej podstawę kar jednostkowych. Otwiera się natomiast droga do zastosowania tej instytucji do kary łącznej (tak trafnie Sąd Apelacyjny w Lublinie w postanowieniu z dnia 8 czerwca 2005 r., II AKzw 273/05, LEX nr 270645).

Zdecydowanie odmiennie traktuje się natomiast instytucję warunkowego zawieszenia wykonania kary pozbawienia wolności z art. 152 § 1 k.k.w. Za w pełni dopuszczalne uznaje się bowiem stosowanie tej instytucji do kary jednostkowej pozbawienia wolności objętej węzłem kary łącznej i w konsekwencji uznaje, że „przez wskazaną w § 2 art. 575 k.p.k. zmianę wyroku objętego wcześniejszym wyrokiem łącznym należy rozumieć nie tylko zmianę wywołaną darowaniem czy złagodzeniem kary w trybie, na przykład, ułaskawienia bądź amnestii albo zarządzenia wykonania kary warunkowo zawieszonej, czy przedawnienia jej wykonania, ale również zmianę wywołaną w trybie przepisów Kodeksu karnego wykonawczego, w tym zawieszenie jej wykonania na podstawie art. 152 tego Kodeksu; w wyniku bowiem takiego zawieszenia kara podlegająca bezwzględnemu wykonaniu przestaje mieć taki charakter i staje się karą warunkowo zawieszoną” (tak trafnie Sąd Najwyższy w postanowieniu z dnia 28 maja 2015 r., IV KK 39/15, LEX nr 1758725, oraz w wyroku z dnia 22 października 2015 r., V KK 183/15, LEX nr 1820407).

Z powyższych wywodów wynikają dwa bardzo doniosłe wnioski. Po pierwsze, nawet przy bardzo wąskiej interpretacji użytego na gruncie art. 4 § 1 k.k. pojęcia „orzekania”, stosowanie instytucji warunkowego zawieszenia kary pozbawienia wolności na podstawie art. 152 § 1 k.k.w. mieściłoby się w zakresie znaczeniowym tego terminu. Jest to kolejny argument podważający trafność zawartych w uzasadnieniu postanowienia Sądu Okręgowego w T. wywodów opartych na tezie, że przeciwko dopuszczalności stosowania art. 4 § 1 k.k. do instytucji warunkowego zawieszenia wykonania kary z art. 152 § 1 k.k.w. przemawia fakt, iż stosowanie tej instytucji „nie jest elementem wymiaru kary i nie stanowi przejawu rozstrzygania o odpowiedzialności karnej”.

Po drugie, z rozważań tych wynika, że argumenty używane w dyskursie poświęconym kwestii, czy przepis art. 4 § 1 k.k. należy stosować do warunkowego przedterminowego zwolnienia, czy kar zastępczych, wykazują ograniczoną przydatność przy rozstrzyganiu czy wspomnianą regułę intertemporalną należy stosować od instytucji warunkowego zawieszenia wykonania kary pozbawienia wolności z art. 152 § 1 k.k.w. Warunkowe przedterminowe zwolnienie i kary zastępcze mają bowiem zupełnie inny charakter, a ich związek, jako instytucji związanych wyłącznie z etapem wykonywania kary, z art. 4 § 1 k.k. jest – co należy szczególnie podkreślić – słabszy niż instytucji z art. 152 § 1 k.k.w.

Poglądu o dopuszczalności stosowania przepisu art. 4 § 1 k.k. przy stosowaniu instytucji z art. 152 § 1 k.k.w. nie podważają również argumenty powołane przez prokuratora Prokuratury Krajowej. Artykuł 4 § 1 k.k., co jeszcze raz trzeba zaakcentować, ma zastosowanie do wszelkich regulacji materialnoprawnych mających znaczenie dla odpowiedzialności karnej sprawcy, a nie tylko tych, które zostały zamieszczone w Kodeksie karnym. Oznacza to, że z faktu, iż w art. 152 § 1 k.k.w. ustawodawca odrębnie określił wymiar kary, do której można zastosować unormowaną w nim instytucję warunkowego zawieszenia wykonania kary, zdecydowanie nie można wywodzić, że art. 4 § 1 k.k. nie ma do tej instytucji zastosowania.

Nietrafnym jest również przytoczony przez prokuratora, a wypowiedziany wcześniej w doktrynie pogląd, że „rozstrzyganie o warunkowym zawieszeniu wykonania kary na podstawie art. 152 k.k.w. ze swojej istoty nigdy nie ma charakteru nałożenia na sprawcę obowiązków pogarszających jego sytuację prawną wynikającą z treści prawomocnego wyroku skazującego. Nie ma więc do niego zastosowania reguła intertemporalna przewidziana w art. 4 § 1 k.k.” (K. Postulski, Glosa do postanowienia Sądu Najwyższego z dnia 13 maja 2015 r., III KK 53/15, LEX/el. 2016). Artykuł 4 § 1 k.k. nie zawiera wszak w swej treści zawężenia, że stosuje się go wyłącznie do regulacji, które sytuację skazanego pogarszają. Przepis ten nakazuje stosowanie ustawy obowiązującej poprzednio, jeżeli jest ona względniejsza dla sprawcy niezależnie od tego, czy w konkretnym przypadku odnosi się to do instytucji, których celem jest łagodzenie zasad odpowiedzialności karnej, czy też ich zaostrzenie. Warto zauważyć, że kierując się przytoczonym wyżej poglądem należałoby stwierdzić, że przepis art. 4 § 1 k.k. nie może być stosowany np. do regulacji o karze łącznej.

Reasumując należy stwierdzić, że przepis art. 4 § 1 k.k. znajduje zastosowanie – co jest zresztą sprawą oczywistą – do wszelkich norm karnych mających materialnoprawny charakter, niezależnie od tego, w jakiej konkretnej ustawie zostały one zapisane. Słuszne są co prawda postulaty, aby przepisy materialnoprawne znajdowały się w Kodeksie karnym, ale jak wskazuje praktyka, niekiedy były i są one zapisane wśród przepisów procesowych lub regulujących postępowanie wykonawcze, a to absolutnie nie oznacza, że reguła opisana w powyższym przepisie nie ma do nich zastosowania. Wystarczy chociażby odwołać się ponownie do wskazanego już wcześniej wyroku Trybunału Konstytucyjnego z dnia 12 maja 2015 r. w sprawie SK 62/13, w którym stwierdzono wprost, że w pewnych sytuacjach, także na gruncie postępowania wykonawczego, zastosowanie znajdzie „ogólna” reguła intertemporalna wyrażona w art. 4 § 1 k.k. Także Sąd Najwyższy w powołanym również już wcześniej postanowieniu z dnia 28 sierpnia 2013 r., V KK 160/13, wskazał, że nie jest tak, iż reguły kolizyjnej wyrażonej w art. 4 § 1 k.k. w ogóle nie stosuje się w orzekaniu w postępowaniu wykonawczym. Artykuł 4 § 1 k.k. powinien być stosowany w postępowaniu wykonawczym, jeśli dochodzi w nim do „orzekania o przestępstwie”, w szczególności co do rozmiarów i form orzeczonej wcześniej w wyroku odpowiedzialności karnej sprawcy i dotyczy to, między innymi, orzekania w kwestii zastępczej kary pozbawienia wolności, czy też zaostrzenia rygorów wykonywania kary. W każdym z tych postępowań incydentalnych rozstrzygnięcia kształtują dalsze skutki prawnokarne skazania, w tym takie, które pogarszają sytuację skazanego.

Poza sporem pozostaje to, że reguła z art. 4 § 1 k.k. ma w pewnych sytuacjach również zastosowanie w postępowaniu wykonawczym, a więc już po wydaniu prawomocnego wyroku skazującego, tak chociażby jak w wypadku zarządzenia wykonania warunkowo zawieszonej kary pozbawienia wolności (art. 75 k.k. i następne), czy również w wypadku orzekania o karze łącznej w wyroku łącznym (art. 85 k.k. i następne).

Nie jest więc kwestią sporną to, czy regułę określoną w art. 4 § 1 k.k. w ogóle można zastosować przy orzekaniu w trakcie postępowania wykonawczego, ale wątpliwości mogłoby budzić jedynie to, czy regułę tę można zastosować konkretnie w wypadku orzekania w przedmiocie warunkowego zawieszenia wykonania kary pozbawienia wolności na podstawie art. 152 § 1 k.k.w. W tym zakresie Sąd Apelacyjny w Katowicach w postanowieniu z dnia 11 marca 2016 r., II AKzw 202/16, zasadnie wskazał, że korzystanie z odroczenia wykonania kary jest warunkiem formalnym koniecznym do ubiegania się o warunkowe zawieszenie jej wykonania, ale przesłanki stosowania tej instytucji jak i zasady jej stosowania oraz następstwa orzeczenia wydanego w trybie art. 152 § 1 k.k.w. mają charakter materialnoprawny i na nowo kształtują sytuację skazanego. Odwołanie się natomiast przez ustawodawcę do zasad określonych w art. 69–75 k.k. oznacza przecież, że decydując o warunkowym zawieszeniu wykonania kary, sąd musi ocenić celowość takiego rozstrzygnięcia przez pryzmat osiągnięcia celów kary, a w szczególności zapobieżenia powrotowi do przestępstwa. Może wymierzyć grzywnę, czy też zastosować środki probacyjne. Nie ulega wątpliwości, że z tej perspektywy orzekanie w trybie art. 152 k.k.w. jest "orzekaniem o przestępstwie". Co więcej, zarządzenie wykonania kary również następuje na podstawie przepisów prawa materialnego – art. 75 k.k. W tych warunkach trudno byłoby odrywać stosowanie instytucji z art. 152 k.k.w. od reguły intertemporalnej przewidzianej w art. 4 § 1 k.k. Przy ocenie natomiast charakteru instytucji warunkowego zawieszenia kary pozbawienia wolności w trybie art. 152 k.k.w. nie sposób też pominąć aktualnego kontekstu normatywnego tworzonego nowymi regulacjami wprowadzonymi do Kodeksu karnego, które przesuwają "orzekanie o konsekwencjach prawnych czynu" w kierunku postępowania wykonawczego, dając sądowi możliwość istotnej modyfikacji sytuacji prawnej skazanego ukształtowanej prawomocnym wyrokiem – np. możliwość skrócenia kary, o której mowa w art. 75 § 3a k.k. czy też zamiany kary pozbawienia wolności z warunkowym zawieszeniem jej wykonania na karę ograniczenia wolności lub grzywnę w trybie art. 75a § 1 k.k.

Postanowienie SN z dnia 19 stycznia 2017 r., I KZP 13/16

Standard: 10958 (pełna treść orzeczenia)