Zakaz reformationis in peius

Zmianą niekorzystną dla oskarżonego jest bez wątpienia modyfikacja polegająca na takim "uzupełnieniu" przez sąd drugiej instancji okoliczności faktycznych ustalonych przez sąd a quo, która pozwoli na stwierdzenie, że zostały wyczerpane znamiona określonego czynu zabronionego i to nawet wtedy, gdy miałoby to finalnie prowadzić do skazania za czyn "korzystniej" zakwalifikowany niż ten, który stanowił podstawę skazania przez sąd pierwszej instancji (wyrok SN z dnia 8 maja 2019 r., IV KK 42/18; wyrok SN z dnia 28 listopada 2018 r., II KK 92/18). Z tego względu bez znaczenia dla kwestii zasadności badanego zarzutu jest to, że Sąd odwoławczy dokonał zmiany opisu i kwalifikacji czynu przypisanego skazanemu, w konsekwencji skazując go za występek o niższym poziomie ustawowego zagrożenia karą i obniżając sam wymiar kary.

Sąd odwoławczy wskazując w zmodyfikowanym opisie czynu przypisanego skazanemu, iż ten działał „w celu osiągnięcia korzyści majątkowej”, nie dokonał nowego ustalenia faktycznego, lecz jedynie w sposób bardziej ogólny określił motywację skazanego, którą ustalił już Sąd pierwszej instancji [„działając w wykonaniu z góry powziętego zamiaru (….) skradł na szkodę pokrzywdzonego pieniądze w łącznej kwocie 1150 zł”, a kradzież - co oczywiste – jest to zabór w celu przywłaszczenia cudzej rzeczy ruchomej, jak stanowi art. 278 § 1 k.k., natomiast art. 280 § 1 k.k. mówi o kradzieży przy użyciu środków w nim wskazanych, a więc już w tym orzeczeniu Sąd Rejonowy ustalił, że K. W. działając w wykonaniu z góry powziętego zamiaru skradł pieniądze i faktycznie osiągnął korzyść majątkową w kwocie 1150 zł]. Nie doszło zatem do obrazy przez Sąd odwoławczy art. 434 § 1 k.k. w zw. z art. 455 k.p.k.

Postanowienie SN z dnia 10 września 2020 r., IV KK 660/19

Standard: 75919 (pełna treść orzeczenia)

Bezpośredni zakaz reformationis in peius wyrażony w przepisie art. 434 k.p.k. ogranicza możliwość orzekania na niekorzyść oskarżonego przez sąd odwoławczy - gdy nie wniesiono środka odwoławczego na jego niekorzyść -tylko do sytuacji wskazanej w art. 434 § 4 k.p.k., a zatem, w realiach tej sprawy zakaz ten obowiązywał w formule bezwzględnej. Zakaz ten działa zarówno w sferze rozstrzygnięć w zaskarżonym orzeczeniu, jak i w zakresie ustaleń zawartych w uzasadnieniu wyroku, powodujących, lub tylko mogących powodować, negatywne skutki w sytuacji prawnej oskarżonego (por. wyroki SN: z dnia 4 lutego 2000 r., V KKN 137/99; z dnia 6 maja 2002 r., V KKN 352/00; postanowienie SN z dnia 5 sierpnia 2009 r., II KK 36/09).

Negatywne skutki muszą być odnoszone do sytuacji prawnokarnej oskarżonego określonej w zaskarżonym orzeczeniu (rozstrzygnięciu oraz uzasadnieniu). Zakaz odnosi się więc do odpowiedzialności karnej oskarżonego za zarzucany mu czyn, a zwłaszcza kwalifikacji prawnej, ustaleń faktycznych w zakresie sprawstwa, wymiaru kary, środków karnych i innych rozstrzygnięć. Naruszeniem zakazu będzie także pojawienie się w uzasadnieniu wyroku sądu odwoławczego niekorzystnych dla skazanego ustaleń faktycznych, choćby sam wyrok sądu pierwszej instancji został utrzymany w mocy (por. np. wyrok SN z dnia 15 marca 2017 r., II KK 10/17).

Zmianą niekorzystną dla oskarżonego będzie bez wątpienia modyfikacja opisu czynu, polegająca na takim „uzupełnieniu” przez sąd drugiej instancji okoliczności faktycznych ustalonych przez sąd pierwszej instancji, która pozwoli na stwierdzenie, że zostały wyczerpane znamiona określonego czynu zabronionego i to nawet wtedy, gdy miałoby to finalnie prowadzić do skazania za czyn „korzystniej” zakwalifikowany niż ten, który stanowił podstawę skazania przez sąd pierwszej instancji (por. wyrok SN z dnia 9 maja 2018 r., V KK 406/17).

Wskazuje się natomiast, że nie stanowi naruszenia zakazu z art. 434 § 1 dokonanie przez sąd odwoławczy niekorzystnych dla oskarżonego nowych ustaleń, które jednak w konkretnej sytuacji procesowej nie wywołują negatywnych skutków dla niego, lecz stają się wyłącznie podstawą do takiego samego, co uprzednio orzeczenia (postanowienie SN z dnia 27 stycznia 2015 r., V KK 195/14).

W orzecznictwie Sądu Najwyższego dostrzega się również, że sąd odwoławczy, mimo braku apelacji na niekorzyść oskarżonego, może skazać go za inny czyn, jeżeli mieści się w granicach oskarżenia, a orzeczenie nie będzie surowsze od wydanego przez sąd I instancji (por. np. wyrok SN z dnia 9 marca 2017 r., IV KK 345/16; postanowienie SN z dnia 25 lutego 2016 r., V KK 418/15).

Szczególnie istotna jest wypowiedź zawarta w uzasadnieniu postanowienia wydanego w sprawie II KK 36/09. Sąd Najwyższy wypowiadając się co do normy art. 434 k.p.k. postrzeganej przez pryzmat zmiany miejsca czynu podkreślił bowiem, że: „Ocena co do tego, czy zmiana przez sąd ad quem ustalenia dotyczącego czasu (miejsca) zawarcia przez współoskarżonych porozumienia przestępnego albo ustalenia dotyczącego czasu (miejsca) przekazania przez jednego ze sprawców szczegółów planu działania przestępnego drugiemu ze sprawców narusza zakaz reformationis in peius, powinna być dokonywana na tle niepowtarzalnych realiów konkretnej sprawy”. Pogląd ten jest trafny.

Na tle przytoczonych powyżej stanowisk – wyrażonych w orzeczeniach Sądu Najwyższego - podnieść należy, że o ile z treści zakazu wyrażonego w art. 434 §1 k.p.k. wynika – w wypadku braku środka odwoławczego wniesionego na niekorzyść oskarżonego – brak możliwości dokonywania przez sąd odwoławczy „dookreślania” znamion przestępstwa przypisanego oskarżonemu nie tylko w części dyspozytywnej ale i motywacyjnej (por. wyroki SN: z dnia 10.02. 2000 r., IV KKN 726/98; z dnia 8.11. 2001 r., IV KKN 359/97; z dnia 9.07. 2002 r., III KKN 499/99; postanowienie SN z dnia 20.07.2005 r., I KZP 20/05; wyrok SN z dnia 23.06. 2010 r., III KK 373/09, albowiem takie postąpienie wpływa na ustalenie (kształtowanie) podstaw odpowiedzialności karnej (art. 1 § 1 k.k.), o tyle nie stanowi jego naruszenia, gdy sąd odwoławczy przestrzegając granic tożsamości czynu określonego aktem oskarżenia (art. 14 § 1 k.p.k.) i nie dokonując modyfikacji w obszarze znamion czynu zabronionego, który przyjęto i przypisano w wyroku skazującym oskarżonemu (art. 413 § 2 pkt 1 k.p.k.) - znamion wynikających z przyjętych w uzasadnieniu wyroku trafnych ustaleń faktycznych, dokona zmiany daty czynu na taką, która jawiła się jako możliwa do przyjęcia już na tle okoliczności (dowodów), na których oparto ustalenia aktu oskarżenia. W takim układzie dokonana tylko w tym obszarze zmiana nie stanowi pogorszenia sytuacji oskarżonego, albowiem jej istotą jest tylko dokonanie korekty opisu czynu, który w dalszym ciągu wyczerpuje znamiona tego samego czynu zabronionego.

Przyjęcie poglądu przeciwnego, tj. uznanie, że sąd odwoławczy – dokonując kontroli wyroku w granicach wynikających z normy art. 433 § 1 i 2 k.p.k. – nie może dokonać korekty co do daty popełnienia przestępstwa, pomimo pewności, iż to ten właśnie czyn, co do którego rozstrzygnięto w wyroku skazującym, jest czynem objętym skargą aktu oskarżenia, nie tylko nie znajduje oparcia w normie wyrażonej w art. 434 § 1 k.p.k., ale także stanowiłoby jaskrawe naruszenie zasad wyrażonych w art. 2 § 1 pkt 1 i § 2 k.p.k. oraz art. 14 § 1 k.p.k.

Wyrok SN z dnia 19 września 2018 r., V KK 455/17

Standard: 24515 (pełna treść orzeczenia)