Obrona formalna
Zasada prawa do obrony (art. 42 ust. 2 konstytucji i art 6 k.p.k.)
Obrona formalna, czyli korzystanie z pomocy obrońcy oznacza, że oskarżony może wybrać sobie obrońcę bądź też wnosić o powołanie mu obrońcy z urzędu, gdy nie stać go na poniesienie kosztów działania adwokata z wyboru. Korzystanie z obrońcy jest niekiedy uznawane przez ustawodawcę za obowiązek procesowy. Dotyczy to tzw. obrony obowiązkowej bądź to z uwagi na osobę oskarżonego (jego przymioty mogące utrudniać samodzielną obronę), bądź też ze względu na wagę sprawy, która wymaga występowania fachowej pomocy prawnej po stronie oskarżonego. Kodeks postępowania karnego zakłada przy tym, że obrona formalna jest niekiedy obowiązkowa już w postępowaniu przygotowawczym - art. 79 § 1 i 2 KPK.
Obrona formalna jest w wypadkach wskazanych w § 1 niezbędna od chwili zaistnienia (stwierdzenia) okoliczności uzasadniających jej obowiązkowość. Przepis § 138 ust. 2 reg. prok. zobowiązuje prokuratora - po stwierdzeniu okoliczności uzasadniających wyznaczenie obrońcy z urzędu w myśl art. 79 § 1 KPK lub art. 49 PrUpNapr - do niezwłocznego wystąpienia z odpowiednim wnioskiem do prezesa właściwego sądu.
Sposób, w jaki art. 6 ust. 3 lit. c należy stosować zależy od specyfiki i okoliczności sprawy. Artykuł ten nie określa sposobu wykonywania określonego w nim prawa do bronienia się osobiście lub przez ustanowionego obrońcę i pozostawia Państwom wybór środków gwarantujących przestrzeganie tego prawa w ich systemach prawnych. Istotnym jest jednak, by metody wybrane w celu zagwarantowania prawa do obrony były zgodne z wymaganiami rzetelnego procesu sądowego.
Nie budzi wątpliwości, że art. 6 ust. 1 EKPCz znajduje zastosowanie już od pierwszego przesłuchania podejrzanego w postępowaniu, a więc już wówczas powinien on mieć możliwość skorzystania z pomocy obrońcy. Podkreślić przy tym trzeba, że sformułowana w art. 6 KPK zasada prawa do obrony, jest wyrazem gwarancji przewidzianej w art. 42 ust. 2 Konstytucji RP.
W świetle więc naszego ustawodawstwa, a w szczególności treści art. 6 KPK, w ramach pozostawionego państwom w EKPCz wyboru środków gwarantujących przestrzeganie prawa do obrony, oskarżonemu przysługuje prawo do obrony, w tym prawo do korzystania z pomocy obrońcy, o czym należy go pouczyć.
Dla realności prawa do obrony kodeks postępowania karnego przewiduje obowiązkowe pouczanie podejrzanego już przed jego pierwszym przesłuchaniem przed postawieniem zarzutów o podstawowych uprawnieniach umożliwiających obronę, w tym do korzystania z pomocy obrońcy (art. 300 KPK).
Wyrok SA w Gdańsku z dnia 15 czerwca 2011 r., II AKa 167/11
Standard: 6456 (pełna treść orzeczenia)
W orzecznictwie konstytucyjnym analizowane było przede wszystkim znaczenie prawa do obrony formalnej. Wskazywano m.in., że "Obrońca jest pełnomocnikiem oskarżonego, jego procesowym przedstawicielem, a jego głównym zadaniem jest ochrona oskarżonego w taki sposób, by cel procesu karnego osiągnięty został z zagwarantowaniem prawa do obrony. Charakter działań obrońcy determinowany jest interesem prawnym oskarżonego, dla którego ochrony przepisy procedury karnej przewidują szereg koniecznych uprawnień" (powołane wyroki TK w sprawach o sygn.: SK 39/02 i K 47/05).
Ze względu na znajomość przepisów, procedur i praktyki sądowej, a także doświadczenie zawodowe, poziom obrony, zapewniony przez profesjonalnych pełnomocników, jest nieporównywalny z takim, który - nawet przy dochowaniu najwyższej staranności i najlepszych chęciach - mogą zaoferować inne osoby, np. funkcjonariusze służb mundurowych
Mając to na uwadze, Trybunał Konstytucyjny stwierdzał również, że w imię pełnej realizacji prawa do obrony, w interesie publicznym i w zgodzie z zasadami sprawiedliwości, w niektórych okolicznościach konieczne może być pokrywanie kosztów obrony osób, które nie są w stanie ponieść kosztów obrony z wyboru, przez Skarb Państwa (por. wyrok z 11 stycznia 2005 r., sygn. SK 60/03).
Trybunał Konstytucyjny wielokrotnie podkreślał, że zarzut naruszenia prawa do obrony powinien być rozpatrywany z uwzględnieniem art. 31 ust. 3 Konstytucji, formułującego dopuszczalne warunki ograniczenia konstytucyjnych praw i wolności (por. zwłaszcza powołany wyrok w sprawie o sygn. K 47/05). Ograniczenia te mogą zostać uznane za zgodne z Konstytucją pod warunkiem, że są wprowadzane w ustawie, są konieczne w demokratycznym państwie dla jego bezpieczeństwa lub porządku publicznego, dla ochrony środowiska, zdrowia i moralności publicznej lub wolności i praw innych osób oraz nie naruszają istoty ograniczanego prawa.
W ramach oceny ich konstytucyjności należy m.in. ustalić: 1) czy wprowadzone ograniczenie jest w stanie doprowadzić do zamierzonych skutków; 2) czy jest niezbędne dla ochrony wartości, wymienionych w art. 31 ust. 3 Konstytucji; 3) czy jest proporcjonalne, tzn. czy jego negatywne konsekwencje dla obywateli pozostają we właściwej proporcji do osiągniętego efektu (por. orzeczenie TK z 26 kwietnia 1995 r., sygn. K 11/94 i liczne późniejsze, np. wyrok z 29 stycznia 2002 r., sygn. K 19/01; w kontekście prawa do obrony w postępowaniu dyscyplinarnym te elementy "testu proporcjonalności" powtarza powołany wyrok w sprawie o sygn. K 47/05).
Uwzględnienie omówionego dorobku Trybunału Konstytucyjnego przy ocenie art. 89 ust. 5 ustawy o NIK prowadzi do wniosku, że brak możliwości skorzystania przez mianowanych pracowników NIK z pomocy profesjonalnego pełnomocnika w postępowaniu dyscyplinarnym stanowi oczywiste naruszenie formalnego aspektu prawa do obrony.
Wyrok TK z dnia 11 grudnia 2008 r., K 33/07
Standard: 1218 (pełna treść orzeczenia)