Droga sądowa w spawach wewnętrznych stowarzyszeń i członkostwa; powództwo o ustalenie (art. 189 k.p.c.)

Przez nabycie członkostwa w stowarzyszeniu nawiązuje się między tymi podmiotami stosunek członkostwa mający charakter cywilnoprawny, co prowadzi do wniosku o przysługiwaniu mu ochrony na gruncie prawa cywilnego. Wskazać jednak należy, że skoro z nawiązanego stosunku członkostwa wynikają dla członka tak prawa organizacyjne przewidziane w ustawie i statucie, jak i prawa majątkowe, a wiążąc je w funkcjonalne zestawy można stwierdzić występowanie w stosunku członkostwa praw podmiotowych bezwzględnych i względnych, te zaś mogą być majątkowe i niemajątkowe, to nie budzi wątpliwości, że ochronie podlega nie tylko samo członkostwo (jego utrata), ale i wynikające ze stosunku członkostwa prawa podmiotowe.

Tak więc członkowi stowarzyszenia przysługuje ochrona nie tylko przed bezpodstawnym wykluczeniem z organizacji ale i ochrona innych jego praw wynikających ze stosunku prawnego członkostwa (dotyczących członkostwa). Ochronę tę członek stowarzyszenia może zrealizować na zasadach ogólnych tj. na podstawie art. 189 k.p.c. (por. uz. uchwały (7) SN z dnia 20 października 2015 r. III CZP 27/15). Tak więc, jeżeli uchwała organu stowarzyszenia ingeruje w prawa podmiotowe członka, powództwo mające podstawę w art. 189 k.p.c. jest dopuszczalne.

Postanowienie SN z dnia 17 marca 2016 r., II CSK 182/15

Standard: 45851 (pełna treść orzeczenia)

Artykuł 189 k.p.c. nie może być podstawą żądania przez członka stowarzyszenia ustalenia nieistnienia uchwały organu stowarzyszenia niedotyczącej jego stosunku członkostwa.

Analiza rozdziału trzeciego Prawa o stowarzyszeniach prowadzi do wniosku, że ze względu na właściwości stowarzyszenia, ocena prawidłowości jego działania łączy się ściśle z potrzebą ochrony interesu publicznego, jego zaś ochrona ma być realizowana przez organ nadzoru.

Dopuszczalność tego wnioskowania wzmacnia art. 29 ust. 1 pkt 2 Pr. stow., w którym wyraźnie dopuszczono zaskarżenie uchwały organu stowarzyszenia do sądu tylko przez organ nadzorujący lub prokuratora. Podstawy do zakwestionowania przez członka uchwał organu stowarzyszenia, nawet dotyczących jego członkostwa, nie może więc stanowić to unormowanie, którego specyfika przejawia się przede wszystkim w ustawowym przyznaniu legitymacji do kwestionowania w postępowaniu nieprocesowym uchwał tylko na wniosek tych organów w ramach sprawowanego nadzoru (por. uchwały SN z dnia 6 stycznia 2005 r., III CZP 75/04, i z dnia 3 grudnia 2003 r., III CZP 93/03).

Sąd Najwyższy dopuścił możliwość wytaczania powództwa na zasadach ogólnych, tj. na podstawie art. 189 k.p.c. tylko przez członka zmierzającego do „unicestwienia” uchwały władz stowarzyszenia dotyczącej jego członkostwa. Przedstawione zagadnienie jest jednak szersze, gdyż dotyczy nie samego członkostwa, lecz stosunku członkostwa. Z reguły stosunki cywilnoprawne są dwustronne, a na ich treść składają się prawa i obowiązki stron, tj. w których uprawnieniu jednej strony odpowiada obowiązek drugiej. Zwykle jednak po obu stronach danego stosunku prawnego występuje wiele praw i obowiązków, najczęściej zresztą przeplatają się one w taki sposób, że dotyczą każdej ze stron.

Interes prawny w rozumieniu art. 189 k.p.c. przysługuje członkowi stowarzyszenia domagającemu się ochrony nie tylko przed bezpodstawnym wykluczeniem z organizacji, ale także w celu ochrony swoich innych praw wynikających z nawiązanego stosunku prawnego członkostwa (por. uchwałę SN z dnia 6 stycznia 2005 r., III CZP 75/04, wyroki SN: z dnia 24 czerwca 2009 r., I CSK 535/08, i z dnia 24 stycznia 2013 r., II CSK 170/12 oraz postanowienia SN z dnia 20 czerwca 2007 r., II CSK 100/07 i z dnia 28 listopada 2008 r., V CSK 278/08). Nie obejmuje on natomiast zaskarżania uchwał władz stowarzyszenia, które nie dotyczą jego praw i obowiązków wynikających z treści tego stosunku.

Wytaczając powództwo na podstawie art. 189 k.p.c., powód musi więc jednocześnie „zmieścić się” w granicach wyznaczonych przez hipotezę tego przepisu, tzn. nie tylko wskazywać na bezprawność działania stowarzyszenia rozumianą jako sprzeczność z ustawą, statutem lub zasadami współżycia społecznego, ale również na interes prawny, który może być ograniczony przez ustawę (art. 25-32 Pr. stow.), albo zredukowany do obiektywnej potrzeby uzyskania wyroku określonej treści, wywołaną rzeczywistym naruszeniem albo zagrożeniem sfery prawnej podmiotu występującego o taką ochronę.

Powództwo o ustalenie przewidziane w art. 189 k.p.c. nie może być wykorzystane w celu wzruszania uchwał władz stowarzyszenia, które nie ingerują w sferę praw i obowiązków członkowskich. Ustawodawca przyznał kompetencje w tym zakresie tylko organom nadzorującym stowarzyszenia, zatem należy przyjąć a contrario, że ustawowo w tym zakresie wyłączył prawo członków do wzruszania tych uchwał. Interes prawny powoda musi być zgodny z prawem, z zasadami współżycia społecznego oraz celem, któremu ma służyć art. 189 k.p.c., zatem to ograniczenie należy uznać za skuteczne. Poza tym, skoro środki nadzoru umożliwiają wyeliminowanie ewentualnych nieprawidłowości związanych z podejmowaniem przez te organizacje uchwał niezgodnych z prawem, z zasadami współżycia społecznego lub statutem, to trzeba uznać, że jeżeli z prawa przedmiotowego nie wynika, iż powód ma potrzebę takiego ustalenia, wyrok ustalający jest zbyteczny (por. uz. uchwały SN z dnia 25 stycznia 1995 r., III CZP 179/94).

Należy podkreślić, że dopuszczalność drogi sądowej w sprawie o wykluczenie ze stowarzyszenia oraz kontraktowy charakter statutu, z czym wiąże się zasada pacta sunt servanda, nie wyłącza jednocześnie konieczności uwzględniania przez sąd specyfiki stosunków prawnych, które powinny być przedmiotem rozstrzygnięcia, w tym uwzględnienia wolności zrzeszania się. Istota tej wolności polega między innymi na prawie do tworzenia korporacji o swobodnie wybranym celu i określeniu kryteriów członkostwa, tak by członkowie pozostający w danej organizacji nie byli przymuszeni do współdzielenia z osobami, z którymi nie są w stanie współdziałać. Inaczej mówiąc, wolność zrzeszania się to nie tylko prawo do wstąpienia do stowarzyszenia, ale również prawo stowarzyszenia do wykluczenia członków. Ingerencja sądu w działalność organizacji pozarządowej, działającej w formie stowarzyszenia powinna być wyjątkowa oraz uwzględniać jej autonomiczny i samorządny charakter (por. wyrok SN z dnia 24 czerwca 2009 r., I CSK 535/08). Z tego względu nie należy jej dopuszczać na żądanie członka kwestionującego uchwały niedotyczące jego stosunku członkowskiego (por. postanowienie SN z dnia 28 maja 1975 r., I CZ 76/75).

Uchwała SN z dnia 20 października 2015 r., III CZP 27/15

Standard: 21190 (pełna treść orzeczenia)

Zobacz glosy