Roszczenie o zachowek a zasady współżycia społecznego

Rozstrzygnięcie, że powództwo o zachowek jest usprawiedliwione co do zasady, wyklucza jego oddalenie w całości na podstawie art. 5 k.c.

Pozytywne rozstrzygnięcie co do tego, że powództwo o zachowek jest usprawiedliwione co do zasady przesądza o przysługiwaniu tego prawa (roszczenia z tytułu zachowku). Oznacza to, że niedopuszczalne jest wówczas oddalenie w całości powództwa o zachowek (uzupełnienie zachowku), choćby podstawą rozstrzygnięcia sądu był, jak miało to miejsce w niniejszej sprawie, art. 5 k.c. Ten ostatni przepis przesądza bowiem o tym, że roszczenie o zachowek przy spełnieniu negatywnych przesłanek w nim wskazanych nie tylko nie jest (nie może być) wykonywane, lecz w istocie zainteresowanemu nie przysługuje lub co najwyżej przysługuje jedynie formalnie, a zatem iluzorycznie, jako prawo „zamrożone” ad infinitum względnie pozostające wydrążone z rzeczywistej treści, a tym samym będące swoistym „gołym prawem” (nudum ius). Nie można wówczas uznać, że zarzut nadużycia prawa podmiotowego ma skutek jedynie przejściowy, tymczasowy, lecz prowadzi do niemożności dochodzenia tego prawa w ogólności (a to z uwagi na charakter i treść prawa do zachowku). Przysługujące uprawnionemu do zachowku roszczenie istnieje, jednak nie może już być wykonywane (zasadniczo wyklucza się bowiem, iżby art. 5 k.c. mógł prowadzić do utraty prawa podmiotowego (zob. np. ‎S. Grzybowski (w:) tenże (red.), System Prawa Cywilnego. Część ogólna, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk-Łódź 1985, s. 273). W konsekwencji zastosowania w odniesieniu do prawa do zachowku art. 5 k.c. trzeba by uznać, że jedynie „pozornie” przypisuje on sobie uprawnienia, które odpowiadać mają realizowanemu bądź zamierzonemu jego zachowaniu.

Wyrok SN z dnia 27 marca 2024 r., II CSKP 2091/22

Standard: 84195 (pełna treść orzeczenia)

W orzecznictwie Sądu Najwyższego dokonano już wykładni art. 5 k.c. w kontekście możliwości odmowy uznania roszczeń o zachowek. Dominuje pogląd, że zastosowanie art. 5 k.c. nie jest wykluczone także do spadkowych praw podmiotowych. Ocena sądu czy żądanie zapłaty sumy odpowiadającej wysokości zachowku stanowi nadużycie prawa nie powinna pomijać, że prawa osoby uprawnionej do zachowku służą urzeczywistnieniu obowiązków moralnych, jakie spadkodawca ma wobec swoich najbliższych.

Pozbawienie osoby uprawnionej zachowku na mocy art. 5 k.c. może nastąpić jedynie w sytuacjach wyjątkowych, a zatem również nie objętych treścią art. 928 i 1008 k.c.; możliwe jest to również z powodu sprzecznego z zasadami współżycia społecznego zachowania uprawnionego w stosunku do spadkodawcy, jak również w stosunku do zobowiązanego do wypłaty zachowku

Postanowienie SN z dnia 18 grudnia 2019 r., I CSK 271/19

Standard: 37672 (pełna treść orzeczenia)

Nie jest dopuszczalne oddalenie powództwa o zachowek na podstawie art. 5 k.c.

Powoływanie się na art. 5 k.c. służy obronie przed roszczeniem co do zasady usprawiedliwionym. Przepis ten formułuje zakaz wykonywania praw podmiotowych w sposób sprzeczny z zawartymi w nim klauzulami generalnymi tj. społeczno-gospodarczym przeznaczeniem prawa albo zasadami współżycia społecznego. Jego zastosowanie nie może prowadzić do modyfikacji normy prawnej, ani do nabycia prawa lub jego zniweczenia. Uwzględnienie zarzutu nadużycia prawa podmiotowego oznacza jedynie, że w konkretnych okolicznościach faktycznych, ocenianych in casu, przyznane normą prawną istniejące prawo podmiotowe zostaje zakwalifikowane jako wykonywane bezprawnie i w konsekwencji nie podlega, zwykle czasowo, ochronie.

Przepis art. 5 k.c., jako przepis o charakterze wyjątkowym, którego zastosowanie prowadzi do ograniczenia praw, musi być wykładany ściśle oraz stosowany ostrożnie i w wyjątkowych wypadkach, co do zasady jego zastosowanie nie może też prowadzić do trwałej utraty prawa podmiotowego.

Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 25 stycznia 2001 r., V CNP 250/00 uznał co prawda, że można na podstawie tego przepisu, jednak tylko w sytuacjach rzeczywiście wyjątkowych, pozbawić zachowku, stanowiącego minimum zagwarantowanego udziału w spadku spadkobiercy ustawowemu. Wyrok ten nie zawiera szerszego uzasadnienia, a Sąd Najwyższy w obecnym składzie tego poglądu nie podziela.

Wymaga podkreślenia, że w art. 928 i 1008 k.c. uregulowane zostały przypadki ograniczenia zasady ochrony dziedziczenia, wyrażonej w art. 21 ust. 1 Konstytucji RP. Przepisy te mają charakter wyjątku od ogólnej zasady i zawierają zamknięty katalog przypadków, w jakich może dojść do uznania spadkobiercy za niegodnego dziedziczenia (art. 928 k.c.) lub do wydziedziczenia, którego skutkiem jest pozbawienie zachowku (art. 1008 k.c.).

Zastosowanie art. 5 k.c. oznaczałoby dopuszczenie kolejnej podstawy ograniczenia zasady ochrony dziedziczenia, nieprzewidzianej przez ustawodawcę i prowadziłoby do trwałego pozbawienia udziału w spadku, gwarantowanego w ustawie zasadniczej. Nie można też uznać, że art. 5 k.c. jest przepisem szczególnym w stosunku do tych przepisów z zakresu prawa spadkowego, które w sposób ściśle określony ograniczają prawo do dziedziczenia bądź do zachowku. Nie bez znaczenia jest również, że art. 5 k.c. odwołuje się do nieokreślonych pojęć w postaci społeczno-gospodarczego przeznaczenia prawa oraz do zasad współżycia społecznego. Takie nieostre pojęcia wymagają wypełnienia treścią w okolicznościach konkretnej sprawy, podczas gdy katalog określony w art. 928 i 1008 k.c. jest precyzyjny i zamknięty i już tylko z tej przyczyny nie podlega rozszerzeniu.

Na marginesie należy zauważyć, że Sąd Najwyższy kilkakrotnie opowiedział się za dopuszczalnością zastosowania art. 5 k.c. do obniżenia należności z tytułu zachowku z powodu sprzecznego z zasadami współżycia społecznego zachowania uprawnionego do zachowku w stosunku do spadkodawcy (zob. uchwałę SN z dnia 19 maja 1981 r., lII CZP 18/81; wyroki z dnia 25 stycznia 2001 r., IV CKN 250/00; z dnia 7 kwietnia 2004 r., IV CK 215/03; z dnia 16 czerwca 2016 r., V CSK 625/15). Pogląd ten budzi wątpliwości o tyle, że ewentualne nadużycie prawa podmiotowego należałoby oceniać w relacji pomiędzy uprawnionym do zachowku a zobowiązanym spadkobiercą.

Wyrok SN z dnia 28 marca 2018 r., V CSK 428/17

Standard: 15238 (pełna treść orzeczenia)

Zobacz glosy