Obowiązek sądu orzeczenia z urzędu o zwrocie wydatków i nakładów z majątku wspólnego na majątek osobisty

W doktrynie i w orzecznictwie nie budzi wątpliwości, że sąd orzeka o zwrocie wydatków i nakładów z majątku osobistego małżonka na majątek wspólny tylko na wniosek (zob. np. postanowienie SN z 16 października 1997 r., II CKN 395/97). Nie stanowi to natomiast asumptu do uznania, że w sytuacji odwrotnej, a więc o zwrocie wydatków i nakładów z majątku wspólnego na majątek osobisty, sąd orzeka również jedynie na wniosek. Wynika to z wagi takiego rozliczenia oraz interesów stron, a także problematyki wydatkowania nakładów z majątku wspólnego na majątek osobisty. Roszczenia te także stanowią część majątku wspólnego, są nieodzownie związane z tym majątkiem. W tego rodzaju postępowaniach zastosowanie powinien znaleźć zatem art. 684 w zw. z art. 567 § 3 k.p.c., przy czym zgodnie z art. 684 k.p.c. skład i wartość spadku ulegającego podziału ustala sąd, a zatem działanie to jest niewątpliwie podejmowane z urzędu.

O ile słusznie przyjęto w orzecznictwie, że rozliczenie wszelkiego rodzaju transferów z majątku osobistego na majątek wspólny małżonków nie musi nastąpić z urzędu, to rozstrzygnięcie odnośnie do wydatków, nakładów i innych świadczeń z majątku wspólnego na rzecz majątku osobistego jednego z małżonków powinno nastąpić bez względu na inicjatywę uczestników postępowania, o ile – oczywiście – z materiału dowodowego wynika, że tego rodzaju przesunięcie majątkowe miało miejsce. Nie ma przy tym znaczenia w jaki sposób małżonek spożytkował składniki majątku wchodzące w skład majątku wspólnego, którymi rozporządził. Niemniej nie sposób pominąć, że jeżeli to rozporządzenie nie było usprawiedliwione, to tym bardziej względy aksjologiczne przemawiają, aby o roszczeniach z tego tytułu sąd orzekł z urzędu.

W konsewkencji, w postępowaniu o podział majątku wspólnego po ustaniu wspólności majątkowej między małżonkami (art. 567 § 1 i 3 w zw. z art. 684 k.p.c.) sąd z urzędu rozstrzyga także o roszczeniach wynikających z nieusprawiedliwionego rozporządzenia składnikami majątku wspólnego przez jednego z małżonków na własne potrzeby przed ustaniem wspólności majątkowej małżeńskiej.

Obowiązek ustalenia przez sąd z urzędu wydatków i nakładów z majątku wspólnego na majątki osobiste nie zwalania stron z przedstawienia wyjaśnień i dowodów istotnych dla ustalenia wydatków i nakładów (art. 3 k.p.c.). Nieuzasadniona odmowa wyjaśnienia okoliczności istotnej dla ustaleń faktycznych dokonywanych z urzędu może być podstawą do ustalenia przez sąd, że fakty przedstawiają się w sposób niekorzystny dla odmawiającego wyjaśnień lub przedstawienia dowodów (art. 230 i 233 § 2 w zw. z art. 13 § 2 k.p.c.). W przypadku pobrania wspólnych środków pieniężnych to małżonka, który pobrał środki, obciąża obowiązek wyjaśnienia, w jaki sposób zużył te środki (na jaki cel). Brak takiego wyjaśnienia, w razie potrzeby popartego dowodami, może być podstawą do ustalenia, że pobrana suma stanowiła wydatek lub nakład na jego majątek osobisty.

Kwestia prawidłowego oraz miarodajnego rozliczenia stron stanowi podstawę postępowania o podział majątku po ustaniu wspólności majątkowej między małżonkami, a zastosowanie np. art. 156[2] w zw. z art. 13 § 2 k.p.c. pozwoli zapobiec zaskoczeniu uczestników postępowania działaniem sądu z urzędu.

Uchwała SN z dnia 14 maja 2024 r., III CZP 38/23

Standard: 84909 (pełna treść orzeczenia)

W sprawie o podział majątku wspólnego o zwrocie wydatków i nakładów z majątku wspólnego na majątek osobisty (odrębny) jednego z małżonków sąd orzeka bez osobnego żądania uczestników postępowania (por. postanowienie SN z dnia 16 października 1997 r., II CKN 395/97).

W sprawie o podział majątku wspólnego po ustaniu wspólności majątkowej między małżonkami sąd ustala wartość nakładów poczynionych z majątku wspólnego na majątek osobisty jednego z małżonków bez względu na inicjatywę dowodową uczestników postępowania.

Uchwała SN z dnia 21 lutego 2008 r., III CZP 148/07

Standard: 54318 (pełna treść orzeczenia)

Wydatki i nakłady poczynione z majątku wspólnego na majątek odrębny Sąd uwzględnia je bez osobnego żądania uczestników postępowania, gdyż roszczenia te wchodzą w skład majątku wspólnego, a zatem podlegają podziałowi.

Postanowienie SN z dnia 16 października 1997 r., II CKN 395/97

Standard: 31830 (pełna treść orzeczenia)