Odpowiedzialność sprawcy, któremu nie można przypisać winy (zasady współżycia społecznego - art. 428 k.c.)
Czyny niedozwolone, odpowiedzialność deliktowa (art. 415 – 449 k.c.)
Żeby zobaczyć pełną treść należy się zalogować i wykupić dostęp.
Przepis art. 428 k.c. statuuje odpowiedzialność osób, które nie ponosiłyby jej na zasadach ogólnych ze względu na niemożność przypisania winy, jeżeli niemożliwe jest uzyskanie odszkodowania od osób zobowiązanych do nadzoru nad sprawcą. Decyduje zatem o tym, czy konsekwencje zdarzenia szkodzącego powinien ponieść sprawca, mimo że nie ponosi winy, będącej przesłanką jego odpowiedzialności, czy też powinny one pozostać przy poszkodowanym (casum senit dominus). Odpowiedzialność wynikająca z art. 428 k.c. opiera się na zasadzie słuszności, ocenianej przez odesłanie do klauzuli zasad współżycia społecznego.
W świetle zasad słuszności ocenie podlega nie tylko zasada odpowiedzialności, lecz także to, czy uzasadnione jest naprawienie szkody w całości, czy jedynie w części. Nie jest wystarczające, by wzgląd na zasady współżycia społecznego zezwalał na przyznanie odszkodowania od sprawcy, mimo braku winy po jego stronie, konieczne jest natomiast, by słuszność oceniana w świetle tych zasad wymagała naprawienia szkody przez sprawcę.
Ustawodawca nie określił katalogu kryteriów, którymi powinien kierować się sąd oceniając, czy względy słuszności wymagają naprawienia szkody przez sprawcę. Wskazanie wprost w treści przepisu na konieczność porównania stanu majątkowego poszkodowanego i sprawcy, uwypuklone wtrąceniem „a zwłaszcza”, skłania jednak do wniosku, że zasadnicze znaczenie przy rozłożeniu ryzyka szkody wywołanej zdarzeniem, za które sprawca według ogólnych reguł nie ponosi odpowiedzialności, powinno mieć zestawienie sytuacji majątkowej uczestników zdarzenia. U podstaw tego kryterium stoi przekonanie o słuszności obciążenia majątkowymi konsekwencjami zdarzenia szkodzącego, którego sprawcy nie można przypisać winy, tego z uczestników, dla którego są one łatwiejsze do poniesienia.
W kolizji z zasadą słuszności pozostawałaby w szczególności sytuacja, w której poszkodowany ponosiłby samodzielnie ciężar wyrządzonego mu uszczerbku, podczas gdy sprawca szkody korzystałby w sposób niezakłócony z istotnych zasobów majątkowych. Z drugiej strony, sposób zredagowania art. 428 k.c. nie pozwala przyjąć, by dysproporcja stanu majątkowego na niekorzyść osoby poszkodowanej była koniecznym warunkiem uwzględnienia roszczenia o naprawienie szkody. Wyrównanie szkody przez sprawcę jest bowiem uzasadnione wtedy, gdy wymagają tego zasady współżycia społecznego, w tym zwłaszcza porównanie stanu majątkowego sprawcy i poszkodowanego (por. też art. 440 k.c.).
Z art. 428 k.c. nie można również wywieść, że negatywną przesłanką przyznania odszkodowania od sprawcy jest ryzyko jego popadnięcia w niedostatek (por. orz. SN z dnia 9 września 1957 r., II CR 778/57). Kwestię zachowania minimum egzystencji po stronie sprawcy szkody należałoby ponadto rozpatrywać każdorazowo z uwzględnieniem przewidzianych w kodeksie postępowania cywilnego i ustawach pozakodeksowych ograniczeń egzekucji sądowej z przyczyn socjalnych (art. 829 i n. k.p.c.). Nie można w związku z tym wykluczyć przypadków, w których inne okoliczności sprawy niż zestawienie stanu majątkowego sprawcy i poszkodowanego przesądzą o tym, że zasady współżycia społecznego wymagać będą przerzucenia konsekwencji szkody na sprawcę zdarzenia, mimo braku jego winy (por. orz. SN z dnia 9 września 1957 r., II CR 778/57). Choć sytuacje te - mając na względzie aksjologię ustanowionej w art. 428 k.c. podstawy odpowiedzialności i sposób zredagowania przepisu - należy traktować w kategoriach wyjątku, do usprawiedliwiających je okoliczności może należeć szczególny sposób działania, w tym znaczny stopień naruszenia przez sprawcę obiektywnych reguł właściwego postępowania, charakter szkody, a zwłaszcza jej trwałość i - ewentualnie - związane z tym obniżenie zdolności zarobkowej na przyszłość, a także fakt, że poszkodowany jest osobą wymagającą szczególnej ochrony.
Przy badaniu, czy naprawienia szkody przez sprawcę wymagają zasady współżycia społecznego, sąd powinien uwzględnić nie tylko stan majątkowy stron, lecz także rozmiar szkody, ewentualne przyczynienie się poszkodowanego lub zaniechanie przez poszkodowanego obrony koniecznej w celu uchronienia przed uszczerbkiem niepoczytalnego sprawcy.
Jeżeli oceniana z uwzględnieniem tych kryteriów zasada słuszności wymaga naprawienia szkody przez sprawcę, ustalenie wysokości odszkodowania powinno nastąpić według reguł ogólnych, co odnosi się również do przyznania odpowiedniej sumy tytułem zadośćuczynienia za krzywdę (art. 445 k.c.). Wzgląd na zasady współżycia społecznego, oceniane według tych samych kryteriów, może jednak przemawiać za jedynie częściowym wynagrodzeniem szkody.
Do sytuacji, które mogą uzasadniać jedynie częściowe naprawienie szkody przez sprawcę, należą w szczególności te wyjątkowe przypadki, w których zasady współżycia społecznego wymagają uznania osobistej odpowiedzialności sprawcy, mimo że do wniosku takiego nie prowadzi porównanie stanu majątkowego uczestników zdarzenia. Przypadki te kumulują bowiem w sobie dwojakie odejście od modelowych mechanizmów rządzących odpowiedzialnością odszkodowawczą za czyn własny - przez obciążenie konsekwencjami szkody osoby, której nie można przypisać winy, a zarazem której stan majątkowy w porównaniu ze stanem majątkowym poszkodowanego nie wskazuje na słuszność obciążenia jej majątkowymi konsekwencjami zdarzenia.
Wyrok SN z dnia 27 sierpnia 2020 r., IV CSK 631/18
Standard: 47626 (pełna treść orzeczenia)
Akceptowane jest uznanie art. 428 k.c. za samodzielną podstawę roszczenia o zadośćuczynienie, w związku z czym rozpatrywanie dochodzonego przez powódkę żądania z perspektywy art. 448 k.c. w zw. z art. 23 i 24 k.c. należało uznać za co najmniej zbędne, tym bardziej, że immanentną cechą odpowiedzialności kształtowanej tymi przepisami jest wina. Tej natomiast nie można było przypisać pozwanemu z uwagi na to, że dopuścił się przeciwko mężowi powódki czynu w stanie wyłączającym świadome i swobodne powzięcie decyzji oraz wyrażenie woli (art. 425 § 1 k.c.), równoznacznym z brakiem poczytalności w rozumieniu prawno - karnym.
Do przesłanek roszczenia z art. 428 k.c. należy wyrządzenie szkody przez osobę, której z powodu stanu psychicznego nie można przypisać winy, ani odpowiedzialności za szkodę na tej podstawie; brak osób zobowiązanych do nadzoru nad sprawcą szkody, które byłyby odpowiedzialne na podstawie art. 427 k.c., albo brak możliwości uzyskania od nich naprawienia szkody; wystąpienie okoliczności, których ocena według zasad współżycia społecznego uzasadnia konieczność całkowitej lub częściowej kompensacji szkody przez jej bezpośredniego sprawcę.
Na kanwie rozpoznawanej sprawy nie było sporu co do tego, że pozwany nie mógł ponosić odpowiedzialności na zasadzie winy z uwagi na stwierdzoną u niego w postępowaniu karnym niepoczytalność. Nie budziło również wątpliwości, że pozwany nie miał osoby zobowiązanej do sprawowania nad nim nadzoru. Kwestią dyskusyjną pozostawała zatem jedynie ocena zasadności roszczenia powódki z punktu widzenia zasad współżycia społecznego.
Zważywszy na to, że ocena ta jest dokonywana na podstawie systemu nigdzie nieskatalogowanych pozaprawnych norm (najczęściej moralnych, niekiedy obyczajowych), dokonanie szczegółowych wyliczeń w tej mierze jest z góry skazane na niepowodzenie, rodząc konieczność poszukiwania sytuacji najbardziej typowych. Jedną z nich przykładowo wskazał sam ustawodawca, nakazując sądowi porównanie stanu majątkowego poszkodowanego i sprawcy. Jakkolwiek wskazówka ta jest trafna, to jednak możliwa do wykorzystania bardzo rzadko. W istocie może ona mieć większe znaczenie w tych stanach faktycznych, gdy sprawca doznał nieoczekiwanie przejściowych zaburzeń czynności psychicznych i w tym stanie wyrządził szkodę. Z reguły zawodzi ona natomiast w przypadkach, gdzie szkoda została wyrządzona przez osobę chorą psychicznie (a także niedorozwiniętą umysłowo lub też przez dziecko, które nie ukończyło 13 roku życia), ponieważ sprawcy należący do tej kategorii na ogół nie dysponują liczącym się majątkiem (Kodeks cywilny. Komentarz red. dr hab. Konrad Osajda, Legalis; k.c., Art. 428 SPP T. 6 red. Olejniczak 2014, wyd. 2, Legalis).
Z tego też względu nie do zaakceptowania było stanowisko skarżącego, który powyższe kryterium majątkowe postrzegał, jako pierwszorzędne i rozstrzygające o zasadności powództwa. Przeciwko tak nadawanemu mu znaczeniu przemawiała nadto literalna wykładnia art. 428 k.c., która nakazuje traktować porównanie stanu majątkowego poszkodowanego i sprawcy za jedno z wielu czynników decydujących.
Rację ma skarżący co do tego, że stan majątkowy pozwanego odbiega istotnie od sytuacji majątkowej powódki, skoro pozwany od lat nie pracuje, nie dysponuje żadnym mieniem, a przy tym przebywa w zamkniętym zakładzie leczniczym podczas, gdy powódka uzyskuje dochód. Mimo to nie sposób przyjąć, że zasady współżycia społecznego przemawiają na rzecz pozwanego w zakresie oddalenia żądania powódki. Po pierwsze, skarżący żadnej z takich zasad nie próbował określić. Po drugie, należy mieć na uwadze, że sam pozwany swym bezprawnym czynem, zasługującym na najwyższy stopień potępienia, postąpił wbrew zasadom współżycia społecznego, przez co stracił możliwość poszukiwania ochrony z powołaniem się na te zasady. Zgodnie bowiem z ugruntowanym stanowiskiem orzecznictwa, nie może skutecznie powoływać się na art. 5 k.c. ten, kto sam narusza zasady współżycia społecznego (wyrok SN z 13 czerwca 2000 r., V CKN 448/00, L. i wyrok SN z 20 stycznia 2011 r., I PK 135/10, MoPr 2011, Nr 9).
Wśród okoliczności, które powinny być brane pod uwagę przez sąd przy ocenie, czy spełnione zostały przesłanki zasądzenia od bezpośredniego sprawcy szkody odszkodowania na zasadach współżycia społecznego - poza kwestią porównania stanu majątkowego poszkodowanego i sprawcy - wymienia się również rozmiar doznanej przez poszkodowanego szkody oraz jej charakter (szkoda na osobie, czy szkoda na mieniu); wpływ wydatków służących jej naprawieniu na sytuację majątkową i rodzinną poszkodowanego; sytuację rodzinną obu tych podmiotów (to, czy mają na utrzymaniu inne osoby) oraz ich wiek. Wreszcie, rozważeniu podlegać winny same okoliczności, w których doszło do zdarzenia sprawczego, będącego podstawą odpowiedzialności (Kodeks cywilny. Komentarz red. dr hab. K. O.). Z całą pewnością nie są to wszystkie kryteria, które sąd władny jest wziąć pod rozwagę, zwłaszcza gdy przedmiotem oceny w świetle art. 428 k.c. wydaje się być całokształt okoliczności sprawy.
Zadośćuczynienie przyznawane poszkodowanemu z mocy art. 428 k.c. nie odbiega od jego istoty, zachowując ocenny charakter oraz podlegając pewnej swobodzie sądu w zakresie decyzji o ukształtowaniu jego wysokości. Tym razem jednak na jego rozmiar, oprócz ogólnie stosowanych kryteriów, mają wpływ zasady współżycia społecznego (orzekając obowiązek naprawienia szkody przez jej sprawcę na podstawie art. 428 k.c., sąd powinien rozważyć, czy w świetle zasad współżycia społecznego naprawienie szkody powinno nastąpić w całości, czy tylko w części, a jeśli tak, to w jakim rozmiarze - wyrok SN z dnia 16 lutego 1981 r., IV PR 22/81, L.).
Wyrok SA w Łodzi z dnia 23 listopada 2016 r., I ACa 620/16
Standard: 22090 (pełna treść orzeczenia)