Związanie sądu preferowaną przez powoda kolejnością rozpoznania żądania głównego i ewentualnego; naruszenie art. 321 § 1 k.p.c. w razie orzekania o roszczeniu ewentualnym przed definitywnym rozstrzygnięciem o oddaleniu roszczenia głównego

Preferowana przez powoda kolejność ich rozpoznania nie może być pozostawiona swobodzie sądu a dokonanie kumulacji roszczeń przez powoda, w tym wskazanie żądania głównego i ewentualnego, jest - jako czynność dyspozycyjna strony - wiążące dla sądu, niezależnie od elementów różnicujących te żądania. Niedopuszczalne jest  formułowanie kilku żądań z pozostawieniem określenia ich wzajemnej relacji sądowi, a także formułowanie żądań z założeniem, że sąd samodzielnie określi kolejność ich rozpoznawania lub wybierze to roszczenie, które jest uzasadnione.

Wynikająca z art. 187 § 1 pkt 1 i 2 k.c. określoność żądania pozwu, w przypadku kumulacji przedmiotowej roszczeń opartej na wielości żądań zakłada określenie przez powoda sekwencji rozstrzygania o kumulowanych żądaniach.

Inaczej rzecz ujmując to wola powoda kształtuje zależność procesową między rozstrzygnięciami o żądaniu głównym i ewentualnym, które zachowują swoją odrębność stanowiąc samoistny przedmiot rozstrzygnięcia.

Prezentowane podejście jest konieczne także przez wzgląd na potrzebę klarownego określenia przedmiotowych granic zawisłości sporu ( art. 192 pkt 1 k.p.c.) i prawomocności materialnej wyroku ( art. 365 w zw. z art. 366 k.p.c.), jak również ochronę interesów strony pozwanej, która dla podjęcia efektywnej obrony musi mieć świadomość tego jakie roszczenia są w stosunku do niej podnoszone i w jakim stosunku pozostają 

Argumentacja ta zasługuje na podzielenie także w odniesieniu do szczególnej postaci kumulacji roszczeń, polegającej na tym, że powód formułuje jedno żądanie opierając je na różnych i niezależnych podstawach faktycznych, konstytuujących odmienne roszczenia procesowe, z założeniem, że do uwzględnienia żądania wystarczająca jest zasadność jednego z przytoczonych tytułów (zob. wyroki SN z 3 grudnia 2004 r., IV CK 347/04; i z 16 czerwca 2004 r., III CK 139/03).

Jeżeli sąd tym samym wyrokiem oddala żądanie główne i uwzględnia żądanie ewentualne, powód ma interes prawny w zaskarżeniu tego orzeczenia o jego pokrzywdzeniu decyduje bowiem oddalenie żądania głównego. Dotyczy to także sytuacji, gdy powodowie dalej idące żądanie zgłosili jako ewentualne, do nich bowiem należy ocena z perspektywy sytuacji faktycznej w jakiej się znajdują, uwzględnienie jakiego żądania w pierwszej kolejności lepiej zaspakaja ich interes prawny.

Powód nie ma obowiązku – choć byłoby to pożądane – uporządkowania roszczeń według zakresu skutków prawnych ich uwzględnienia, czy też znaczenia dla ochrony jego sfery prawnej.

Apelacja powoda jest zatem dopuszczalna także wtedy, gdy nie doszło do zaskarżenia wyroku w części obejmującej żądanie ewentualne. Z uwagi na zależność między rozstrzygnięciem o żądaniu ewentualnym od istnienia negatywnego rozstrzygnięcia o żądaniu głównym, wyrok sądu pierwszej instancji nie uprawomocnia się w części rozstrzygającej o żądaniu ewentualnym. W konsekwencji, jeżeli sąd odwoławczy na skutek apelacji uzna, że żądanie główne jest zasadne lub uchyli zaskarżony wyrok w części oddalającej to żądanie, na skutek takiej zmiany lub uchylenia automatycznie traci moc zawarte w wyroku sądu pierwszej instancji rozstrzygnięcie co do żądania ewentualnego. Rozstrzygnięcie o żądaniu ewentualnym jest bowiem uwarunkowane istnieniem negatywnego rozstrzygnięcia o żądaniu głównym. Powód nie żąda jednocześnie rozstrzygnięcia o dwóch roszczeniach, tylko o jednym zasadniczym, a warunkowo – drugim, ewentualnym (zob. uchwała SN z 19 listopada 2021 r., III CZP 70/20).

Nie zachodzi kolizja między prawem strony do dysponowania procesem a niezwiązaniem sądu podstawą prawną żądania. Zgodnie z zasadą dyspozycyjności pierwsze jest bowiem żądanie jako zespół faktów, a później dopiero następuje orzeczenie sądu, który orzeka o zgłoszonym żądaniu, nie będąc wprawdzie związanym podstawą prawną wskazaną przez stronę powodową, ale poruszając się w granicach ustalonego zespołu faktów istotnych dla rozstrzygnięcia. W przypadku zgłoszenia roszczenia głównego i ewentualnego zespół faktów istotnych do rozstrzygnięcia o tych roszczeniach nie jest tożsamy, a konsekwencją jego węższego zakreślenia jest związanie sądu tak właśnie zakreśloną podstawą faktyczną żądania, co ma przełożenie na kwalifikację prawną.

Nie można zatem podzielić stanowiska, że w takich sytuacjach, sąd nie jest związany konstrukcją żądań pozwu i powinien dokonać weryfikacji ich charakteru przez pryzmat oceny materialnoprawnej, co w okolicznościach sprawy oznaczałoby, że roszczenia zgłoszone przez powodów w zakresie żądania zapłaty są w istocie tożsame co do wysokości niższego z nich. Pozostawałoby to bowiem w sprzeczności z zasadą dyspozycyjności pozwalającej stronie zakreślić granicę kognicji sądu i przeczyłoby istocie powództwa z żądaniem ewentualnym, gdzie powód w sposób dyskrecjonalny i wiążący dla sądu określa swój interes prawny w rozpoznaniu poszczególnych roszczeń procesowych w porządku ewentualnym.

Za przyjętym rozwiązaniem przemawia także wykładnia prokonstytucyjna w zakresie konieczności zapewnienia stronie prawa do sądu ( art. 45 ust. 1 Konstytucji). Sąd nie powinien bowiem – wbrew woli powoda - dowolnie wybierać roszczenia, o którym orzeknie, a zasada zaufania do organów stosujących prawo (sądów) przemawia za przyjęciem wykładni niezaskakującej adresata normy prawnej, która funkcjonowała w stosunku do roszczeń ewentualnych przez dziesięciolecia w niezakłócony sposób (art. 2 Konstytucji). Odmienny pogląd prowadziłby do rozwiązań trudnych do zaakceptowania, skoro skutkowałby w konfiguracji roszczeń analogicznych jak zgłoszonych w niniejszym postępowaniu, uwzględnieniem żądania głównego obejmującego niższą kwotę niż należną dochodzoną pozwem ewentualnym.

Uchwała SN z dnia 8 listopada 2024 r., III CZP 26/23

Standard: 86220 (pełna treść orzeczenia)

Skoro roszczenie ewentualne aktualizuje się dopiero w chwili definitywnego rozstrzygnięcia oddalającego roszczenie główne, to wcześniejsze orzekanie o roszczeniu ewentualnym stanowi wyrokowanie co do przedmiotu, który nie był objęty żądaniem w rozumieniu art. 321 § 1 k.p.c.

Istota roszczenia ewentualnego polega na tym, że sąd może o nim orzekać dopiero wówczas, gdy oddalone zostanie roszczenie główne. Z tego punktu widzenia na aprobatę zasługuje stanowisko, zgodnie z którym przynajmniej ‎w przypadku orzeczenia sądu pierwszej instancji oddalenie roszczenia głównego ‎i rozstrzygnięcie co do roszczenia ewentualnego nie powinny następować jednocześnie. Roszczenie ewentualne ma swoisty „warunkowy” charakter – staje się aktualne dopiero w chwili negatywnego rozstrzygnięcia o roszczeniu głównym. Nie może tu chodzić o jakiekolwiek, tymczasowe rozstrzygnięcie, ale ‎o rozstrzygniecie cechujące się jakimś stopniem trwałości – prawomocne albo rozstrzygnięcie, którego nie można już poddać kontroli kasacyjnej. Z tego punktu widzenia oddalenie roszczenia głównego wyrokiem częściowym jest nie tylko rozwiązaniem możliwym i rekomendowanym, ale nawet koniecznym.

W uzasadnieniu uchwały z 9 listopada 2021 r., ‎III CZP 70/20 Sąd Najwyższy przyjął, że ze względu na zależność między rozstrzygnięciem o żądaniu głównym a rozstrzygnięciem o żądaniu ewentualnym celowe jest, aby sąd najpierw wyrokiem częściowym oddalił żądanie główne, a dopiero po uprawomocnieniu się tego wyroku rozstrzygnął wyrokiem końcowym o żądaniu ewentualnym. Pogląd ten był następnie powtarzany w szeregu kolejnych orzeczeń Sądu Najwyższego (zob. postanowienia z 8 grudnia 2022 r., III CZ 302/22; z 23 listopada 2022 r., III CZ 307/22; z 8 lutego 2023 r., III CZ 470/22; z 21 lutego 2023 r., III CZ 403/22; ‎z 31 marca 2023 r., III CZ 373/22). Wyrażany jest także bardziej stanowczy pogląd, zgodnie z którym rozstrzyganie o roszczeniu ewentualnym jednocześnie ‎z wydaniem przez sąd pierwszej instancji rozstrzygnięcia oddalającego roszczenie główne nie tylko nie jest celowe, ale w ogóle pozostaje niedopuszczalne (zob. postanowienie SN z 11 marca 2024 r., III CZ 196/23), przy czym rozpowszechnione jest stanowisko, zgodnie z którym rozstrzygnięcie o roszczeniu ewentualnym jest niemożliwe tak długo, jak długo rozstrzygnięcie oddalające roszczenie główne można poddać kontroli kasacyjnej (zob. postanowienia SN: z 28 lutego 2023 r., ‎III CZ 371/22; z 13 kwietnia 2023 r., III CZ 471/22, i z 25 października 2023 r., ‎III CZ 194/23).

Postanowienie SN z dnia 28 marca 2024 r., III CZ 227/23

Standard: 80789 (pełna treść orzeczenia)