Wyrok z dnia 2004-06-16 sygn. III CK 139/03

Drukuj dokument lub zaznaczenie Kopiuj zaznaczony tekst bez formatowania

Sygn. akt III CK 139/03

WYROK

W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ

Dnia 16 czerwca 2004 r.

Sąd Najwyższy w składzie:

SSN Henryk Pietrzkowski (przewodniczący)

SSN Teresa Bielska-Sobkowicz

SSN Irena Gromska-Szuster (sprawozdawca)

Protokolant Bożena Kowalska

w sprawie z powództwa G. K. przeciwko Syndykowi Masy Upadłości Banku […] w N. o pozbawienie wykonalności tytułów wykonawczych o unieważnienie tytułów wykonawczych i umorzenie egzekucji, po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Cywilnej w dniu 16 czerwca 2004 r., kasacji powoda od wyroku Sądu Apelacyjnego w Lublinie

z dnia 7 lutego 2002 r., sygn. akt I ACa 38/02,

1) oddala kasację w części dotyczącej roszczenia o pozbawienie wykonalności bankowych tytułów wykonawczych;

2) uchyla zaskarżony wyrok oraz poprzedzający go wyrok Sądu Okręgowego w Lublinie z dnia 23 lipca 2001 r. sygn. akt I C 475/98 w pozostałym zakresie, to jest w części dotyczącej roszczeń o umorzenie egzekucji oraz o ustalenie stosunku prawnego a także w części orzekającej o kosztach procesu i w tym zakresie przekazuje sprawę Sądowi Okręgowemu w Lublinie do ponownego rozpoznania i rozstrzygnięcia o kosztach postępowania kasacyjnego.

Uzasadnienie

Wyrokiem z dnia 23 lipca 2001 r. Sąd Okręgowy w Lublinie oddalił powództwo G. K. przeciwko Syndykowi Masy Upadłości Banku […] w N., w którym zgłosił on roszczenie o pozbawienie wykonalności, na podstawie art. 840 § 1 pkt 1 i 2 k.p.c., trzech bankowych tytułów wykonawczych wystawionych w marcu, lipcu i sierpniu 1992 r., o umorzenie, w oparciu o art. 53 ust. 3 prawa bankowego z 1989 r., egzekucji prowadzonej na ich podstawie oraz o unieważnienie, w oparciu o art. 189 k.p.c., bankowych tytułów wykonawczych, na podstawie których nie wszczęto jeszcze egzekucji, lecz obciążono nieruchomość powoda hipotekami przymusowymi.

Przyczyną oddalenia powództwa było zarówno jego cofnięcie ze zrzeczeniem się roszczenia w stosunku do pierwotnie pozwanego Banku w upadłości, co zdaniem Sądu Okręgowego, pozbawiało powoda także roszczenia wobec Syndyka Masy Upadłości, jak i brak roszczenia o pozbawienie wykonalności bankowych tytułów wykonawczych oraz nieprawidłowe, w ocenie Sądu, sformułowanie żądań pozwu jako roszczeń alternatywnych a także nie wykazanie istnienia interesu prawnego, w rozumieniu art. 189 k.p.c., przy jednoczesnym nieprawidłowym sformułowaniu roszczenia opartego na tym przepisie.

Sąd Apelacyjny w Lublinie, oddalając wyrokiem z dnia 7 lutego 2002 r. apelację powoda, nie podzielił stanowiska Sądu pierwszej instancji co do skutków cofnięcia powództwa ze zrzeczeniem się roszczenia wobec upadłego i stwierdził, że mimo takiego stanowiska procesowego, powodowi przysługują roszczenia zgłoszone wobec Syndyka Masy Upadłości.

Podzielił natomiast stanowisko Sądu Okręgowego w pozostałym zakresie. Stwierdził, że powództwo z art. 840 k.p.c. przysługuje jedynie w odniesieniu do sądowych tytułów wykonawczych a zatem nie może być podstawą roszczeń powoda zgłoszonych przeciwko bankowym tytułom wykonawczym, które można zwalczać jedynie żądając umorzenia egzekucji w oparciu o art. 53 ust. 3 prawa bankowego z 1989 r. Natomiast roszczenia powoda, oparte na art. 53 ust. 3 prawa bankowego oraz art. 189 k.p.c., nie mogą być przedmiotem rozpoznania i rozstrzygnięcia, bowiem zostały określone przez jego profesjonalnego pełnomocnika jako roszczenia alternatywne, podczas gdy takie ich oznaczenie nie znajduje uzasadnienia w prawie materialnym, zaś zgodnie z art. 187 § 1 pkt 1 k.p.c. to na powodzie ciąży obowiązek dokładnego i prawidłowego określenia jego żądania, którym Sąd jest związany.

W kasacji od powyższego wyroku powód zarzucił naruszenie art. 840 § 1 i 2 k.p.c. przez błędne uznanie, iż przepis ten nie ma zastosowania do zaskarżania bankowych tytułów wykonawczych, naruszenie art. 53 ust. 3 prawa bankowego z 1989 r. przez błędną wykładnię i przyjęcie, że stanowi on wyłączną podstawę zaskarżania wadliwych bankowych tytułów wykonawczych, naruszenie art. 189 k.p.c. w wyniku bezpodstawnego uznania, że powodowi nie przysługuje roszczenie oparte na tym przepisie oraz naruszenie art. 187 w zw. z art. 193 k.p.c. i art. 65 § 1 k.c. oraz art. 60 k.c. przez przyjęcie, że powód zgłosił roszczenia alternatywne, podczas gdy były to roszczenia ewentualne, które Sąd powinien rozpoznać merytorycznie.

W oparciu o powyższe wnosił o uchylenie zaskarżonego wyroku i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania oraz rozstrzygnięcia o kosztach procesu.

Sąd Najwyższy zważył, co następuje:

W pierwszej kolejności rozpoznania wymaga zarzut naruszenia art. 840 § 1 i 2 k.p.c., bowiem tylko w razie stwierdzenia jego bezzasadności, konieczne stanie się odniesienie się do pozostałych zarzutów kasacyjnych.

Kwestia dopuszczalności zwalczania bankowych tytułów wykonawczych w oparciu o powództwo z art. 840 k.p.c. wywołuje kontrowersje zarówno w doktrynie jak i orzecznictwie. Dominuje jednak pogląd, że omawiany przepis i powództwo w nim przewidziane odnosi się tylko do tzw. sądowych tytułów wykonawczych, to jest tytułów egzekucyjnych, którym sąd nadał klauzulę wykonalności (porównaj między innymi uchwałę Sądu Najwyższego z dnia 26.VIII.1986 r. III CZP 49/86, OSNCP 1987/8/111). Jeszcze pod rządami ustawy z dnia 13.IV.1960 r. – Prawo bankowe (Dz. U. Nr 20, poz. 121 ze zm.), która, podobnie jak wszystkie kolejne ustawy w tej materii obowiązujące do końca 1997 r., zawierała w art. 21 ust. 4 odpowiednik przepisu art. 53 ust. 3 ustawy z dnia 31 stycznia 1989 r. – Prawo bankowe (Dz. U. z 1992 r. Nr 72, poz. 359 ze zm.), stanowiącego podstawę wydania spornych tytułów wykonawczych – Sąd Najwyższy w orzeczeniu z dnia 2.IV.1962 r. 1 CZ 55/62 (OSNCP 1963/5/108) stwierdził, że powództwo o umorzenie egzekucji, przewidziane w art. 21 ust. 4 Prawa Bankowego z 1960 r. nie jest powództwem z art. 573 d.k.p.c. (będącego odpowiednikiem art. 840 k.p.c.) i opiera się na zupełnie innych przesłankach. Podobne stanowisko zajął Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 24.VI.1997 r. II CKN 41/97 (nie publ.), w którym jednoznacznie stwierdził, iż powództwo z art. 840 k.p.c. jest niedopuszczalne względem bankowego tytułu wykonawczego, dla którego zwalczania przewidziana jest regulacja szczególna w art. 53 ust. 3 Prawa bankowego z 1997 r.

Sąd Najwyższy w obecnym składzie podziela to stanowisko, uznając za odosobniony pogląd przeciwny wyrażony we wskazanym w kasacji orzeczeniu Sądu Najwyższego z dnia 20.III.1986 r. II CZ 4/86 (OSNCP 1987/4/61). Zgodzić się bowiem należy z przeważającym stanowiskiem doktryny, że przepisy art. 840 k.p.c. przewidują drogę zwalczania jedynie tytułów wykonawczych pochodzących od sądu, zaś bankowy tytuł wykonawczy takim tytułem nie był. Dla unicestwienia jego skutków ustawodawca przewidział inną drogę w kolejno obowiązujących przepisach prawa bankowego, w tym w art. 53 ust. 3 Prawa bankowego z 1989 r., stanowiących lex specialis w stosunku do art. 840 k.p.c. O takim traktowaniu przez ustawodawcę powództwa z art. 840 k.p.c. i przewidzianego w prawie bankowym powództwa o umorzenie egzekucji świadczy to, że z chwilą wprowadzenia w ustawie z dnia 29.VIII.1997 r. – Prawo bankowe (Dz. U. Nr 140, poz. 939) wymogu nadania przez sąd bankowemu tytułowi egzekucyjnemu klauzuli wykonalności, nie przewidziano już powództwa o umorzenie egzekucji. Nie było bowiem ono potrzebne, skoro podstawą egzekucji mógł być wyłącznie bankowy tytuł egzekucyjny, któremu sąd nadał klauzulę wykonalności a taki tytuł może być zwalczany w oparciu o art. 840 k.p.c. Z tych wszystkich względów należy uznać, że powództwo z art. 840 k.p.c. było niedopuszczalne w stosunku do bankowego tytułu wykonawczego wydanego w oparciu o art. 53 ust. 2 Prawa bankowego z 1989 r., do którego zwalczania służyło przewidziane w ust. 3 tego przepisu powództwo o umorzenie egzekucji.

Prawidłowo zatem Sądy obu instancji oddaliły powództwo o pozbawienie wykonalności bankowych tytułów wykonawczych jako niedopuszczalne a związane z tym kasacyjne zarzuty naruszenia art. 840 § 1 i 2 k.p.c. oraz art. 53 ust. 3 Prawa bankowego z 1989 r. (tak jak uzasadnił ten zarzut skarżący), należy uznać za nieuzasadnione. Prowadzi to do oddalenia kasacji w części dotyczącej rozstrzygnięcia o roszczeniu o pozbawienie wykonalności bankowych tytułów wykonawczych, jako bezzasadnej (art. 393¹² k.p.c.).

Uznanie powyższych zarzutów kasacji za nieskuteczne powoduje konieczność oceny pozostałych zarzutów kasacyjnych związanych ze zgłoszeniem przez powoda dwóch kolejnych roszczeń: o umorzenie egzekucji na podstawie art. 53 ust. 3 Prawa bankowego z 1989 r. oraz o „unieważnienie” egzekucji w oparciu o art. 198 k.p.c.

Jak wskazano wyżej, powodowi kwestionującemu zasadność wystawienia bankowych tytułów wykonawczych, służy powództwo z art. 53 ust. 3 Prawa bankowego z 1989 r. Z uwagi na to, że powództwo to przysługuje jedynie wobec bankowego tytułu wykonawczego, na podstawie którego wszczęto egzekucję, w sytuacji, gdy egzekucji jeszcze nie wszczęto, wskazany wyżej bankowy tytuł wykonawczy może być zwalczany jedynie przez wytoczenie opartego na art. 189 k.p.c. powództwa o ustalenie, że objęta tym tytułem wierzytelność banku nie istnieje. W takiej sytuacji konieczne jest wykazanie istnienia po stronie powoda interesu prawnego, w rozumieniu wskazanego przepisu.

W toku procesu oczywiste było, że powodowi chodzi o unicestwienie skutków wskazanych przezeń trzech bankowych tytułów wykonawczych, z których jeden stanowi podstawę toczącej się egzekucji a dwa stanowiły podstawę obciążenia nieruchomości powoda hipotekami przymusowymi, co zgodnie z orzecznictwem Sądu Najwyższego powinno być traktowane jak prowadzenie postępowania egzekucyjnego (porównaj między innymi orzeczenia Sądu Najwyższego z dnia 29.I.1953 r. II C 2520/52, OSN 1954/II/34 oraz z dnia 28.III.1995 r. I CR 2/95 i z dnia 8.X.2003 r. III CZP 68/03, nie publ.).

Wobec ujawnionego w toku procesu przez Sąd Okręgowy stanowiska, iż powodowi nie przysługuje roszczenie z art. 840 k.p.c. i odmiennego stanowiska prezentowanego w tym przedmiocie przez pełnomocnika powoda, zgłosił on, „z ostrożności procesowej”, obok głównego roszczenia opartego na art. 840 k.p.c., także roszczenie o umorzenie egzekucji oparte na art. 53 ust. 3 Prawa bankowego z 1989 r. oraz nieprawidłowo sformułowane roszczenie z art. 189 k.p.c. „o uznanie bankowych tytułów wykonawczych za nieważne” (zamiennie: o ustalenie, że roszczenia objęte tymi tytułami są nieważne). Roszczenia te były przezeń określane jako zgłoszone dodatkowo, obok roszczenia pierwotnego (k. 60, 195), a także jako zgłoszone alternatywnie (k. 140, 167-174, 254-257, 410), z pozostawieniem Sądowi wyboru podstawy prawnej, na której rozstrzygnie powództwo (k. 257). Niezależnie od tego jak określał zgłoszenie tych kilku żądań pełnomocnik powoda, niewątpliwe jest, że przedmiotem roszczenia było podważenie skuteczności bankowych tytułów wykonawczych oraz, że zgłoszenie, poza roszczeniem pierwotnym, także dwóch pozostałych roszczeń spowodowane było rozbieżnością poglądów w orzecznictwie i w doktrynie co do sposobu zwalczania bankowych tytułów wykonawczych.

Zgodnie z art. 187 § 1 pkt 1 k.p.c. na powodzie spoczywa obowiązek dokładnego określenia żądania, a jeśli zgłasza ich kilka, dokładnego określenia każdego z nich. Powyższy przepis nie wymaga natomiast wskazania przez powoda (nawet reprezentowanego przez profesjonalnego pełnomocnika) ani podstawy prawnej zgłoszonych roszczeń ani także określenia wzajemnych relacji pomiędzy kilkoma zgłoszonymi roszczeniami, jeśli prawidłowe określenie tych relacji jest możliwe na podstawie przedstawionego przez powoda uzasadnienia wyjaśniającego przyczyny zgłoszenia kilku roszczeń. W takiej sytuacji ustalenie zarówno właściwej podstawy prawnej roszczeń, jak i ich wzajemnych relacji, należy do sądu. W rozpoznawanej sprawie oczywiste było, że ze względu na charakter zgłoszonych kilku roszczeń, nie są to roszczenia alternatywne, bowiem ta konstrukcja, jak słusznie zauważył Sąd Apelacyjny, może dotyczyć tylko powództwa o świadczenie i to jedynie w przypadku zobowiązania przemiennego, gdy wybór świadczenia służy dłużnikowi. Niezależnie zatem od tego, jak pełnomocnik powoda określił wzajemne wewnętrzne powiązania zgłoszonych przez siebie kilku roszczeń, nie były to roszczenia alternatywne, natomiast powinny być potraktowane jako roszczenia ewentualne i rozstrzygnięte przez Sąd merytorycznie w oparciu o prawidłową podstawę prawną. Nie budziło bowiem wątpliwości jakie konkretne roszczenia zostały określone i zgłoszone w sprawie, jasne też było, co jest przedmiotem żądania, pełnomocnik powoda wskazał także podstawę prawną każdego z roszczeń, co pozwoliło na jednoznaczne określenie przedmiotu sporu i przedmiotu żądania a zatem wymogi art. 187 § 1 pkt 1 k.p.c. zostały spełnione. Obowiązkiem Sądu było w tej sytuacji rozstrzygnięcie merytoryczne zgłoszonych roszczeń jako ewentualnych. Oznacza to, że jeśli uznał, iż powodowi nie przysługuje zgłoszone jako zasadnicze żądanie oparte na art. 840 k.p.c. i powództwo w tym zakresie oddalił, to powinien rozpoznać merytorycznie kolejne zgłoszone roszczenie wywiedzione z art. 53 ust. 3 Prawa bankowego z 1989 r. oraz z art. 189 k.p.c., przy uwzględnieniu, że zgodnie z utrwalonym orzecznictwem, istnienie roszczenia opartego na tym przepisie uzależnione jest od wykazania przez powoda interesu prawnego w dochodzeniu ustalenia stosunku prawnego, który to interes nie istnieje, jeżeli powodowi przysługuje inne powództwo, na podstawie którego może zrealizować swój interes prawny. W rozpoznawanej sprawie powództwo z art. 189 k.p.c. mogłoby nie być skuteczne z braku interesu prawnego, jeżeli powodowi w odniesieniu do wszystkich objętych pozwem bankowych tytułów wykonawczych, przysługiwałoby powództwo z art. 53 ust. 3 Prawa bankowego.

Z uwagi na to, że Sąd Apelacyjny dokonując błędnej wykładni art. 187 § 1 pkt 1 k.p.c. oraz odmawiając zastosowania w sprawie art. 189 k.p.c., nie rozpoznał merytorycznie dwóch zgłoszonych przez powoda roszczeń, kasacyjne zarzuty naruszenia powyższych przepisów należy uznać za skuteczne, co prowadzi do uchylenia zaskarżonego wyroku w części dotyczącej roszczenia o umorzenie egzekucji oraz o ustalenie stosunku prawnego a także w części orzekającej o kosztach procesu i przekazanie sprawy w tym zakresie Sądowi Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania i rozstrzygnięcia o kosztach postępowania kasacyjnego (art. 393¹³ k.p.c. oraz art. 108 § 2 k.p.c. w zw. z art. 393¹⁹ k.p.c.).