Reguła korygująca; ściślejszy związek z innym państwem (art. 4 ust. 3 Rzym II)

O ile ustalenie prawa właściwego za pomocą łączników wspólnego zwykłego pobytu sprawcy i poszkodowanego (art. 4 ust. 2) oraz miejsca powstania szkody (art. 4 ust. 1) ma za zadanie zapewnić pewność i przewidywalność co do prawa właściwego, o tyle klauzula ściślejszego związku (art. 4 ust. 3) ma zapewnić pewną elastyczność i wynikającą z niej „potrzebę zapewnienia sprawiedliwości w indywidualnych przypadkach”. Prawodawca unijny zakłada, że co do zasady łączniki przewidziane w art. 4 ust. 1 i 2 będą wyrażały najściślejszy związek między stanem faktycznym a prawem danego państwa, niemniej jednak wyjątkowo jakaś sytuacja może być ściślej związana z prawem innego państwa, ze względu na szczególne okoliczności danej sprawy. Wówczas – na zasadzie odstępstwa od ogólnej regulacji kolizyjnej – ta szczególna okoliczność ma pozwalać na ustalenie prawa właściwego, gdyż in casu to ona wyraża „ściślejszy związek” między tą konkretną sprawą a prawem określonego państwa.

Redakcja klauzuli ściślejszego związku (art. 4 ust. 3) dowodzi, ze zdanie pierwsze określa jej korygującą funkcję, zaś zdanie drugie stanowi egzemplifikację okoliczności, w których można zastosować klauzulę ściślejszego związku i pokazuje, że może ona także pełnić funkcję wskazania akcesoryjnego. W pierwszym zadaniu prawodawca unijny kładzie nacisk na więź o charakterze faktycznym (wszystkie okoliczności sprawy), natomiast w drugim zdaniu kładzie nacisk na więź o charakterze prawnym (wcześniejszy stosunek między stronami). Korygująca rola klauzuli ma więc równoważyć arbitralność wyboru przez prawodawcę unijnego określonych okoliczności jako łączników i działać na rzecz wskazania – nieokreślonego in concreto – prawa najściślej związanego z daną sytuacją. Taka korekta musi mieć charakter wyjątkowy, co oznacza, że zastosowanie klauzuli ściślejszego związku wymaga stwierdzenia szczególnych, atypowych okoliczności danego przypadku. W przeciwnym razie, może dojść do zniweczenia celu ujednolicenia norm kolizyjnych w państwach członkowskich.

Ujęty w art. 4 ust. 3 rozporządzenia Rzym II związek między czynem niedozwolonym a jakimś wcześniejszym stosunkiem łączącym poszkodowanego i sprawcę nie musi wynikać wyłącznie z prawa obligacyjnego, lecz może wynikać także z prawa rzeczowego lub rodzinnego. Istotne jest to, że zdarzenie, które wywołało skodę, jest ściśle związane z takim wcześniejszym stosunkiem. Wówczas prawo właściwe zostaje wyznaczone nie przez pryzmat łącznika deliktowego (miejsce zwykłego pobytu w tym samym państwie sprawcy szkody i poszkodowanego albo miejsce powstania szkody), lecz przez łącznik opisany w normie kolizyjnej, obejmującej swym zakresem dany stosunek prawny. Takie wskazanie określa się mianem wskazania akcesoryjnego, gdyż łącznik normy kolizyjnej wyznaczającej prawo właściwe dla zakresu tej normy (np. dla umowy o pracę) dodatkowo – a więc akcesoryjnie – wyznacza także prawo właściwe dla zakresu określonego jako „czyn niedozwolony”. Rozwiązanie to pozwala na stosowanie jednego prawa do ogółu stosunków prawnych wynikających z tego samego stanu faktycznego, co stanowi zasadniczy instrument pozwalający rozwiązać z punktu widzenia prawa prywatnego międzynarodowego problem zbiegu rożnych tytułów odpowiedzialności.

Klauzula ściślejszego związku (art. 4 ust. 3) prowadzi do pominięcia łączników zwykłego pobytu sprawcy i poszkodowanego w tym samym państwie (art. 4 ust. 2) oraz miejsca powstania szkody (art. 4 ust. 1). Zamiast tych łączników prawo właściwe wskazać ma inna, szczególna okoliczność – określona przez prawodawcę tylko w taki sposób, że ma ona świadczyć o „znacznie ściślejszym związku” między czynem niedozwolonym a prawem danego państwa. Wyjątkowy charakter korekcyjnego działania klauzuli wynika więc z tego, że co do zasady prawodawca unijny już przesądził w treści art. 4 ust. 1 i 2 rozporządzenia Rzym II, co jest okolicznością świadczącą o najściślejszym związku. Tym samym stosowanie art. 4 ust. 3 tego rozporządzenia nie może prowadzić do zakwestionowania wyboru łącznika dokonanego na płaszczyźnie legislacyjnej. Stąd w literaturze wyrażane są wątpliwości, czy w sytuacji, gdy sprawca i poszkodowany mają miejsce zwykłego pobytu w tym samym państwie, prawo właściwe może wyjątkowo wyznaczać miejsce powstania szkody (a więc łącznik, który – co do zasady – powinien mieć zastosowanie dopiero w przypadku braku wspólnego miejsca zwykłego pobytu). 

Hipoteza normy wyrażającej klauzulę ściślejszego związku (art. 4 ust. 3 zdanie pierwsze) zawiera pod tym względem dwie wskazówki. Po pierwsze, nakazuje zbadać „wszystkie okoliczności sprawy”, co sugeruje, że odstąpienie od art. 4 ust. 1 i 2 rozporządzenia Rzym II może wynikać nie tyle z tego, że jedna z okoliczności sprawy przeważa nad opisanymi w tych przepisach łącznikami, co z nagromadzenia kilku szczególnych okoliczności. Po drugie jednak, art. 4 ust. 3 zdanie pierwsze rozporządzenia Rzym II nakazuje zachować powściągliwość w odstępstwie od art. 4 ust. 1 i 2 tego rozporządzenia, stwierdzając, że istnienie ściślejszego związku z prawem innego państwa ma „wyraźnie wynikać”. A zatem ewentualne wątpliwości przemawiać będą przeciwko wykorzystaniu korygującego działania klauzuli ściślejszego związku.

Wyrok SN z dnia 19 maja 2022 r., I PSKP 54/21

Standard: 80293 (pełna treść orzeczenia)