Ustanowienie zastawu rejestrowego na udziałach spółki z o.o.

Ścisłe określenie przedmiotu zastawu w umowie zastawniczej (w rozumieniu art. 22 ust. 1 pkt 3 ustawy) oznacza – w odniesieniu do udziału w spółce z o.o. – określenie ich wartości rynkowej. Nie jest w tym względzie wystarczające odsyłanie jedynie do wartości nominalnej udziałów, określonych w umowie spółki z o.o. i w umowie zastawniczej.

Wykonanie uprawnienia do przejęcia przez zastawnika przedmiotu zastawu rejestrowego (udziałów w spółce z ograniczoną odpowiedzialnością) na podstawie art. 22 ust. 1 ustawy z dnia 6 grudnia 1996 r. o zastawie rejestrowym i rejestrze zastawów (jedn. tekst: Dz.U. z 2009 r. Nr 67, poz. 569 ze zm.) po dokonaniu egzekucyjnego zajęcia tego przedmiotu na rzecz wierzyciela zastawcy jest bezskuteczne także wówczas, gdy umowę zastawu rejestrowego zawarto przed dniem 11 stycznia 2009 r., tj. przed dniem wejścia w życie art. 21a tej ustawy, wprowadzonego ustawą z dnia 5 września 2008 r. o zmianie ustawy o zastawie rejestrowym i rejestrze zastawów oraz o zmianie innych ustaw (Dz.U. Nr 180, poz. 1113).

Wyrok SN z dnia 25 marca 2010 r., I CSK 369/09

Standard: 65821 (pełna treść orzeczenia)

Zobacz glosy

Zgoda spółki na ustanowienie zastawu rejestrowego na udziałach spółki powinna być wyrażona w formie właściwej dla umowy o ustanowienie zastawu rejestrowego na udziałach spółki z ograniczoną odpowiedzialnością, to jest w formie pisemnej (art. 63 § 2 k.c. w związku z art. 3 ust. 1 ustawy z dnia 6 grudnia 1996 r. o zastawie rejestrowym i rejestrze zastawów, Dz.U. Nr 149, poz. 703 ze zm.).

Zgodnie z art. 3 ust. 1 ustawy z dnia 6 grudnia 1996 r. o zastawie rejestrowym i rejestrze zastawów (Dz.U. Nr 149, poz. 73 ze zm. – dalej: „u.z.r.”), umowa zastawnicza powinna być pod rygorem nieważności zawarta na piśmie. Ustawa ta nie zawiera przepisów normujących zgodę spółki na ustanowienie zastawu ani formy, w jakiej zgoda ta ma zostać wyrażona, a przy tym w sprawach nią nieuregulowanych odsyła do stosowania przepisów kodeksu cywilnego. Uregulowania dotyczące takiej zgody zawiera natomiast kodeks spółek handlowych; według art. 182 § 1, zbycie udziału, jego części lub ułamkowej części udziału oraz zastawienie udziału umowa spółki może uzależnić od zgody spółki albo ograniczyć w inny sposób, stosownie zaś do § 2 i 3 tego artykułu, forma pisemna zgody zastrzeżona została expressis verbis jedynie dla czynności zbycia udziału. Należy zauważyć, że czynności zbycia udziału, jego części lub ułamkowej części udziału oraz zastawienie udziału wymaga – dla ich ważności – zachowania formy pisemnej z podpisami notarialnie poświadczonymi (art. 180 k.s.h.). Również i ta regulacja zawiera odesłanie do odpowiedniego stosowania – w sprawach nie uregulowanych – przepisów kodeksu cywilnego (art. 2 k.s.h.).

W doktrynie pojawiły się liczne głosy wyrażające pogląd, że art. 3 ust. 1 u.z.r. w zakresie formy przewidzianej dla ustanowienia zastawu ma charakter szczególny i wyłącza stosowanie innych przepisów normujących tę kwestię odmiennie, w tym art. 329 § 1 k.c. i art. 180 k.s.h.

Odmienne zapatrywanie wyraził natomiast Sąd Najwyższy w postanowieniach z dnia 31 marca 2004 r., III CK 429/02 i z dnia 31 marca 2004 r., III CK 430/02, uznając, że art. 180 k.s.h. stanowi lex specialis wobec art. 3 u.z.r. Sąd Najwyższy wskazał, że ustawa o zastawie rejestrowym i rejestrze zastawów nie reguluje w sposób wyczerpujący instytucji zastawu rejestrowego, zatem przy jej stosowaniu trzeba uwzględniać przepisy innych ustaw regulujących w sposób odmienny niektóre kwestie związane z zastawem. Artykuł 180 k.s.h. – ze względu na określony nim przedmiot zastawu – jest zatem przepisem szczególnym wobec art. 3 ust. 1 u.z.r. w zakresie regulacji formy umowy o ustanowienie zastawu na udziałach w spółce z ograniczona odpowiedzialnością.

Przytoczone stanowisko Sądu Najwyższego spotkało się w piśmiennictwie – nie bez racji – z krytyką. Podniesiono, że instytucja zastawu jest niejednorodna, a zastaw rejestrowy stanowi tylko jedną z jego odmian. Uregulowany on został jednolicie bez względu na jego przedmiot, nie ma więc podstaw do podważania tej jednolitości w odniesieniu do zastawu na udziałach w spółce z ograniczoną odpowiedzialnością. Przepisy innych ustaw, w tym kodeks spółek handlowych, mogą być stosowane do zastawu rejestrowego wyłącznie w sprawach nieuregulowanych, a kwestia formy ustanowienia zastawu do takich nie należy. Systemowo więc, to kodeks cywilny stanowi lex generalis wobec ustawy o zastawie rejestrowym i rejestrze zastawów. Wskazuje na to również art. 308 k.c., odsyłający – w zakresie tego zastawu – do tej drugiej regulacji. Interes osób trzecich nie uzasadnia zaostrzenia rygorów formalnych w odniesieniu do ustanowienia zastawu rejestrowego na udziałach spółki w porównaniu z ustanawianiem tego zastawu w innych dopuszczalnych prawem przypadkach. Celem wprowadzenia formy szczególnej dla zastawu na prawach (art. 329 k.c.) i zastawu na udziałach w spółce z ograniczoną odpowiedzialnością jest zapobieganie antydatowaniu tych umów. W przypadku zastawu rejestrowego, dla powstania którego konieczne jest jego wpisanie do rejestru zastawu, niebezpieczeństwa takiego nie ma.

Umowa o ustanowienie zastawu rejestrowego na udziałach spółki z ograniczona odpowiedzialnością powinna być zawarta w zwykłej formie pisemnej ad solemitatem. Przyjęcie takiego zapatrywania eliminuje potrzebę – aktualną na gruncie stanowiska przeciwnego – poszukiwania rozstrzygnięcia problemu rozdźwięku pomiędzy formą właściwą dla ustanowienia zastawu rejestrowego oraz formą, w jakiej powinna być wyrażona zgoda na dokonanie tej czynności. Uznanie, że ustanowienie zastawu rejestrowego wymaga zachowania formy przewidzianej w art. 3 ust. 1 u.z.r. oznacza, iż w takiej samej formie powinna być udzielona zgoda spółki. Niespójne byłoby rozwiązanie zakładające, że ustawodawca przewidział dla udzielenia zgody przez spółkę na ustanowienie zastawu rejestrowego formę surowszą, niż dla samego ustanowienia tego zastawu. 

Artykuł 182 k.s.h. nie reguluje kompleksowo kwestii zgody spółki na dokonywanie czynności dotyczących jej udziałów. Statuuje on jedynie samą konstrukcję zgody spółki na dokonywanie tych czynności oraz określa jej formę dla czynności zbycia udziału spółki. Uregulowania te odnoszą się do konkretnych czynności prawnych, a nie do skutków jakie one wywołują, gdyż skutki takie powstają niekiedy ex lege (np. w wypadku dziedziczenia udziałów, przewidzianym w art. 183 k.s.h.). Transfer udziałów w następstwie wykonania przez zastawnika uprawnienia do ich przejęcia na własność na podstawie art. 22 u.z.r. nie mieści się zatem w zakresie pojęcia „zbycia" udziałów w rozumieniu art. 182 k.s.h. W konsekwencji za uzasadniony trzeba uznać wniosek, że forma przewidziana w § 3 tego artykułu nie odnosi się do zgody spółki na ustanowienia zastawu rejestrowego na jej udziałach; formę tę określa art. 63 § 2 w związku z art. 2 i art. 180 k.s.h., a zatem powinna ona być taka sama, jak forma ustanowienia zastawu rejestrowego. Rozwiązanie to uwzględnia zarówno bezpieczeństwo obrotu prawnego z udziałem spółki, jak interesy spółki.

Uchwała SN z dnia 21 stycznia 2009 r., III CZP 130/08

Standard: 72552 (pełna treść orzeczenia)

Zobacz glosy