Współuczestnictwo konieczne byłych małżonków w sprawie przeciwko bankowi o ustalenie nieważności umowy kredytu

W sprawie o ustalenie nieważności umowy kredytu i o zwrot nienależnych świadczeń spełnionych na jej podstawie po stronie powodowej nie zachodzi współuczestnictwo konieczne kredytobiorców.

W sytuacji gdy z pozwem nie występują wszyscy dłużnicy z umowy kredytu, których sytuacja może być zróżnicowana podmiotowo i przedmiotowo, wówczas żądanie powinno dotyczyć ustalenia nieważności nie tyle (całej) umowy, co raczej wynikającego z umowy zobowiązania (czy też np. umowy w części obejmującej zobowiązanie konkretnego dłużnika – powoda, względnie stosunku prawnego łączącego z pozwanym) dłużnika (dłużników) występującego po stronie powodowej. Nie rzutuje to bezpośrednio na status i ocenę zobowiązania pozostałych współdłużników, których sytuacja prawna i status może być odmienny, co wynika z rozwiązań prawa europejskiego.

Dodatkowo należy zauważyć, że może okazać się, iż ze związku ze statusem i oceną innego z kredytobiorców nie ma podstaw do stwierdzenia braku związania umową (istnienia zobowiązania) po jego stronie, co wyklucza celowość formułowania zasady legitymacji łącznej – współuczestnictwa koniecznego po stronie powodowej. W takiej sytuacji może się okazać, że umowa nie jest nieważna, ale niektóre postanowienia nie wiążą konsumenta. Niekiedy możliwe jest przyjęcie reguły absorpcji – objęcia ochroną konsumencką w ramach zawartej umowy podmiotów, które realizują w ograniczonym zakresie cele niekonsumenckie umowy. Cel umowy może być zróżnicowany w ramach kredytu udzielonego jednemu kredytodawcy. Nie można też wykluczyć możliwości realizacji różnych celów przez kilku współkredytodawców (w tym celów mieszanych), z których niektóre będą miały charakter związany z prowadzoną działalnością gospodarczą, a inne nie. Kwestii tej jednak nie można generalizować. Wymaganie łącznego dochodzenia praw, ustalenia związania stosunkiem prawnym z natury podlegającego odrębnej ocenie w stosunku do każdego z kredytobiorców, mogłoby prowadzić do ograniczenia, a nawet wyłączenia ochrony materialnoprawnej i prawa do sądu ‎(art. 45 Konstytucji RP, art. 6 EKPC) oraz wyłączenia skutecznej ochrony prawnej – ze względu na sposób rozumienia legitymacji czynnej po stronie powodowej na gruncie prawa procesowego.

Elementem dopuszczalności powództwa o ustalenie (art. 189 k.p.c.) jest występowanie po stronie powoda interesu prawnego w ustaleniu nieistnienia stosunku. Może to dotyczyć stosunku obligacyjnego kredytowego, co do którego każdy powinien mieć możliwość powołania się na nieważność umowy.

Interes kredytobiorcy może wyrażać się w tym, by ustalić wobec banku na przyszłość, brak istnienia obowiązku spłaty kredytu z powodu nieważności umowy. W takiej sytuacji drugi z kredytobiorców może, po pierwsze, nie wyrazić woli takiego ustalenia, co uniemożliwia łączne wystąpienie powodów po stronie powodowej, jak i po drugie, w rachubę może wchodzić sytuacja, w której współkredytobiorca nie kwestionuje nieważności umowy.

Jeżeli potencjalny współuczestnik jednolity nie był stroną w sprawie, to nie był w ogóle współuczestnikiem. Współuczestnictwo ma co do zasady charakter rzeczywisty, a zatem występuje tylko wówczas, gdy w charakterze strony występują rzeczywiście co najmniej dwa podmioty. Prima facie nie ma podstaw do wniosku, że po stronie, która dochodzi ustalenia nieistnienia tego stosunku, współuczestnictwo wszystkich kredytobiorców jest konieczne. Określenie kręgu powodów (i pozwanych) powinno zostać oznaczone przez samego powoda oraz przez jego interes prawny w ustaleniu, który wyznacza potrzebę wystąpienia z takim żądaniem (art. 189 k.p.c.). Interes ten należy ustalać indywidualnie.

Reasumując, legitymowanym czynnie w sprawach o ustalenie nieważności umowy kredytu i o zwrot nienależnych spełnionych świadczeń na jej podstawie jest każdy zainteresowany w ustaleniu tej nieważności bez względu na to, czy zainteresowanymi w takim ustaleniu są w tym samym stopniu również inne podmioty. Z tej przyczyny po stronie zainteresowanych w ustaleniu nieważności bezwzględnej czynności prawnej nie zachodzi współuczestnictwo konieczne. Natomiast współuczestników występujących wspólnie w procesie wiąże współuczestnictwo materialne jednolite. Wydany bowiem w takiej sprawie wyrok dotyczy niepodzielnie ich wszystkich (zob. uchwałę SN z 7 sierpnia 1970 r.,‎III CZP 49/70).

Uchwała SN z dnia 26 października 2023 r., III CZP 156/22

Standard: 72458 (pełna treść orzeczenia)

Zobacz glosy

W sprawie przeciwko bankowi o ustalenie nieważności umowy kredytu nie zachodzi po stronie powodowej współuczestnictwo konieczne wszystkich kredytobiorców.

współuczestnictwo konieczne ma swoje źródło w przepisie ustawy lub istocie spornego stosunku prawnego, przy czym ta pierwsza podstawa nie zachodzi w tej sprawie, co skłania do rozważenia, czy z istoty stosunku nawiązanego na podstawie umowy kredytu wynika konieczność występowania po stronie powodowej wszystkich kredytobiorców, którym przysługuje jedna wspólna legitymacja procesowa czynna. Stosunek kredytu jest stosunkiem zobowiązaniowym o charakterze pieniężnym; nie ma zatem charakteru zbliżonego do współwłasności, zaś przedmiot świadczenia nie jest niepodzielny. Już te cechy łączącego kredytobiorców z kredytodawcą stosunku prawnego, mającego swe źródło w umowie kredytu, przemawiają, w świetle przedstawionych wyżej rozważań, za przyjęciem, że nie ma podstaw do uznania, iż kredytobiorca dochodzący przeciwko bankowi ustalenia nieważności umowy kredytu frankowego musi działać wyłącznie wspólnie z innymi kredytobiorcami pod rygorem oddalenia jego powództwa z powodu niepełnej legitymacji procesowej czynnej. Kredyt został wprawdzie udzielony obojgu małżonkom, ale nie oznacza to, że jest to stosunek prawny, który może istnieć jedynie wobec wszystkich kredytobiorców jednocześnie i tylko w tym samym rozmiarze. Rzecz ma się zatem odmiennie niż w przypadku stosunku współwłasności lub praw, do ochrony których stosuje się przepisy dotyczące współwłasności, a także odmiennie niż w przypadku praw podmiotowo niepodzielnych, jak prawo odkupu i pierwokupu. Przesłanki nieważności umowy kredytu mogą być różnie oceniane w stosunku do kredytobiorców, z których jeden może być przykładowo konsumentem, a drugi nie; w przypadku jednego z nich miala miejsce wada oświadczenia woli powodująca nieważność, a wobec drugiego nie.

Przyjmowanie istnienia pełnej legitymacji czynnej tylko w sytuacji uczestniczenia po stronie powodowej pozostałych kredytobiorców w sprawie o ustalenie nieważności umowy kredytu, narusza prawo do sądu zainteresowanego kredytobiorcy, uzależniając dopuszczalność i możliwość poszukiwania przez niego ochrony prawnej od stanowiska innej osoby, na które nie ma on wpływu. Poza tym, w razie przyjęcia potrzeby udziału wszystkich stron określonego stosunku prawnego w powództwie o ustalenie, o współuczestnictwie koniecznym można mówić tylko po stronie pozwanej (wwiązanie tych osób w spór sądowy nie wynika z ich woli, lecz z inicjatywy powoda), nie zaś po stronie powodowej. W świetle zasady dyspozycyjności, chroniącej wolność decyzji każdego podmiotu prawa cywilnego w zakresie realizacji przysługujących praw, nikogo nie można zmusić do „bycia powodem” w jakiejkolwiek sprawie.

Można oczywiście rozważyć, czy mimo niewystępowania po stronie powodowej współuczestnictwa koniecznego, byłoby korzystne i celowe, z punktu widzenia ekonomii procesowej oraz interesów innych kredytobiorców, zawiadomienie ich przez sąd orzekający o toczącym się postępowaniu w celu umożliwienia im ewentualnego przystąpienia do procesu w charakterze interwenienta ubocznego samoistnego. W takiej sytuacji istniałaby możliwość pouczenia konsumenta o przysługujących mu uprawnieniach i odebrania od niego oświadczenia w przedmiocie abuzywności danej klauzuli, zaś moc wiążąca zapadłego wyrok rozciągnęłaby się także na tę osobę. Nie ma jednak de lege lata podstaw prawnych do tego rodzaju działania sądu z urzędu.

Uchwała SN z dnia 19 października 2023 r., III CZP 12/23

Standard: 71880 (pełna treść orzeczenia)