Więź rodzinna; szkoda pośrednia; niemożność nawiązania lub kontynuowania więzi rodzinnej przez najbliższych członków rodziny poszkodowanego

Więź rodzinna jest dobrem osobistym, osadzonym w obszarze prawa rodzinnego.

Artykuł 446[2] k.c. nie wymaga zerwania wszelkich więzi rodzinnych pomiędzy danymi członkami rodziny oraz nie wskazuje na stan wegetatywny poszkodowanego.

Art. 446[2] k.c. wszedł w życie 19 września 2021 r. na mocy ustawy z dnia 24 czerwca 2021 r. o zmianie ustawy - Kodeks cywilny (Dz. U. z 2021 r., poz. 1509, dalej: „nowela z 2021 r.”). W tym artykule odmiennie niż w art. 446 § 4 k.c., zawarte zostało pojęcie „więzi rodzinnej”, aczkolwiek bez bliższego dookreślenia. Wartość ta zyskała zatem wymiar normatywny.

Nowelą z 2023 r. wprowadzono art. 448 § 2 k.c., w myśl którego w przypadkach określonych w art. 445 § 1 i 2 oraz art. 446[2] kodeksu ten, czyje dobro osobiste zostało naruszone, może obok zadośćuczynienia pieniężnego żądać zasądzenia odpowiedniej sumy na wskazany przez niego cel społeczny. A prima vista wydawać by się mogło, że celem przywołanej regulacji jest tylko umożliwienie we wskazanych przypadkach kumulatywnego stosowania środków ochrony majątkowej dóbr osobistych, wskazanych w art. 448 § 1 k.c. Nie może jednak ujść uwadze, że ustawodawca zawarł w analizowanym przepisie bardzo ważną, nie pozostającą bez wpływu na ocenę obecnego stanu prawnego nowość normatywną. Wskazał bowiem, że „w przypadkach określonych w art. 445 § 1 i 2 oraz art. 446[2] ten, czyje dobro osobiste zostało naruszone”. Nie ulega wątpliwości, że art. 445 § 1 k.c. dotyczy zdrowia, art. 445 § 2 k.c. wolności i wolności (integralności) seksualnej, a art. 4462 k.c. więzi rodzinnej. Wszystkie te wartości ustawodawca przez wprowadzenie odesłania w art. 448 § 2 i wyraźne odniesienie do pojęcia „dóbr osobistych” zakwalifikował tym samym właśnie jako dobra osobiste. Niewątpliwie, zdrowie i wolność znajdują się w katalogu art. 23 k.c., a integralność seksualna została zdefiniowana jako dobro osobiste na podstawie wykładni prokonstytucyjnej art. 445 § 2 k.c. Ponadto ustawodawca jako dobro osobiste uznał także więź rodzinną. Świadczy o tym nie tylko treść art. 448 § 2 k.c., ale całość uregulowania zawartego w trzech paragrafach art. 448 k.c., która dotyczy ‎w ogólności dóbr osobistych.

Nowe brzmienie art. 448 k.c. dezaktualizuje bowiem w wymiarze normatywnym rozważania na temat tego, czy de lege lata w polskim prawie cywilnym więź rodzinna jest i może być kwalifikowana jako dobro osobiste. W szczególności nieaktualne stają się tym samym rozważania i wnioski wypływające w tym zakresie z dotychczasowego orzecznictwa. Oczywiście pojawią się zapewne wypowiedzi, które będą zmierzały do wykazania, że tak naprawdę ustawodawca miał na myśli zupełnie inną konstrukcję, niż tę którą wprost wyraził w analizowanym uregulowaniu (argumentum ad absurdum). Można bowiem twierdzić, że tak naprawdę ustawodawca odsyłając do przypadku określonego m.in. w art. 4462 k.c. w istocie miał na uwadze ewentualność naruszenia innych dóbr osobistych, np. w sytuacji, gdy osoba dotknięta skutkiem niemożności nawiązania lub kontynuowania więzi rodzinnej zapadła także na zdrowiu. Tylko że wówczas zostałyby naruszone co najmniej dwie zasady logicznego rozumowania. Po pierwsze, ustawodawca nie musi odsyłać do reżimu ochrony dóbr osobistych, ponieważ on już funkcjonuje. Po drugie, konstrukcja art. 448 § 2 k.c. przy takim ujęciu wskazywałaby, że skoro obok zadośćuczynienia pieniężnego, a które przysługuje z uwagi na naruszenie więzi rodzinnej, można żądać zasądzenia odpowiedniej sumy na wskazany cel społeczny, to oznaczałoby, iż w przypadku naruszenia innego dobra osobistego [sic!] ochrona majątkowa byłaby ograniczona tylko do sumy na wskazany cel społeczny.

Więzi rodzinne to rzeczywiste relacje między członkami rodziny oparte zarówno na uczuciach, jak i na przesłankach materialnych (np. wspólne bytowanie). W judykaturze podkreśla się, że więzi te muszą przybierać postać rzeczywistych, silnych, trwałych więzi emocjonalnych, których istnienie przejawia się na zewnątrz w taki sposób, że możliwa jest obiektywna weryfikacja ich istnienia i nie mogą być utożsamiane jedynie z uczuciem przywiązania do innej osoby (zob. wyrok SN z 23 marca 2022 r., II PSKP 96/21).

Wymienione powyżej cechy charakterystyczne więzi rodzinnej, a więc relacje między członkami rodziny oparte zarówno na uczuciach, jak i na przesłankach materialnych, o określonej intensywności i możliwości weryfikacji, w dalszym ciągu mają duże znaczenie, ale w związku z tym, że ustawodawca jednoznacznie uznał więź rodzinną za dobro osobiste, zmienił się ich punkt ciężkości. Aktualnie nie kreują one omawianego dobra osobistego, ale określają jego treść i decydują o zakresie jego potencjalnego naruszenia. Musi być bowiem zachowana konsekwencja. Wskazane rozważania były adekwatne do sytuacji, gdy ustawodawca posługiwał się pojęciem więzi rodzinnej jako określonej wartości, a judykatura i doktryna prawa starały się wypełnić je treścią. Jednakże z chwilą zakwalifikowania tej wartości jako dobra osobistego, muszą powrócić rozważania na temat cech charakterystycznych tego „nowego” bytu prawnego.

Przewidziane w przepisach k.c. dobro osobiste w postaci więzi rodzinnej należy ujmować jako wartość stałą, obiektywną i konkretną wówczas, jeżeli zostanie wyrażona jako obiektywny stan przynależności do rodziny‎i powstająca z chwilą kreacji w niej uczestnictwa. Ma ona charakter osobisty, niezależny od postawy, stanowiska czy „kaprysów” innego członka tej wspólnoty. W rezultacie naruszenie dobra osobistego więzi rodzinnej ma zindywidualizowany charakter i wywołuje bezpośredni skutek wobec poszkodowanego.

Więź rodzinna jako dobro osobiste jest skuteczne erga omnes, także w stosunku do innych członków danej rodziny.

Wyrok SN z dnia 27 marca 2024 r., II CSKP 2244/22

Standard: 83487 (pełna treść orzeczenia)

Spór co do istnienia dobra osobistego w postaci więzów rodzinnych rozstrzygnął sam ustawodawca, który na skutek inicjatywy ustawodawczej Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej podjętej w związku z dostrzeżoną niejednolitością orzecznictwa sądów co do istnienia takiego dobra osobistego, ustawą z 24 czerwca 2021 r. o zmianie kodeksu cywilnego (Dz.U. z 2021 r., poz. 1509 – dalej: „ustawa z 24 czerwca 2021 r.”) – która weszła w życie 19 września 2021 r. – po art. 446[1] k.c. dodał art. 446[2], zgodnie z którym w razie ciężkiego i trwałego uszkodzenia ciała lub wywołania rozstroju zdrowia, skutkującego niemożnością nawiązania lub kontynuowania więzi rodzinnej, sąd może przyznać najbliższym członkom rodziny poszkodowanego odpowiednią sumę tytułem zadośćuczynienia pieniężnego za doznaną krzywdę. Zgodnie z art. 2 ustawy z 24 czerwca 2021 r., ustawodawca nadał moc wsteczną przepisowi art. 446[2] k.c. przyjmując, że do zdarzeń, których skutkiem jest niemożność nawiązania lub kontynuowania więzi rodzinnej przez najbliższych członków rodziny z poszkodowanym z powodu wyrządzenia u niego ciężkiego i trwałego uszkodzenia ciała lub wywołania rozstroju zdrowia, powstałych przed dniem wejścia w życie niniejszej ustawy, stosuje się przepis art. 446[2] ustawy zmiennej w art. 1 (kodeksu cywilnego).

W art. 446[2] k.c. posłużono się wprost pojęciem więzów rodzinnych łączących najbliższych członków rodziny. Niewątpliwie elementem tak określonego dobra osobistego jest możliwość utrzymywania kontaktów - w możliwie szerokich formach, w tym osobistych - pomiędzy najbliższymi członkami rodziny. Znalazło to odzwierciedlenie również w orzecznictwie sądów, np. przy dochodzeniu zadośćuczynienia za doznaną krzywdę spowodowaną naruszeniem więzi rodzinnych spowodowanych utrudnianiem kontaktów z dziećmi (por. wyrok SA w Gdańsku z 15 lipca 2015 r., I ACa 202/15).

Wyrok SN z dnia 30 stycznia 2024 r., II CSKP 1269/22

Standard: 80990 (pełna treść orzeczenia)