Uchwała z dnia 2010-10-22 sygn. III CZP 76/10

Drukuj dokument lub zaznaczenie Kopiuj zaznaczony tekst bez formatowania Pokaż dokument źródłowy

Sygn. akt III CZP 76/10

UCHWAŁA

Dnia 22 października 2010 r. Sąd Najwyższy w składzie :

SSN Grzegorz Misiurek (przewodniczący, sprawozdawca)

SSN Józef Frąckowiak

SSN Bogumiła Ustjanicz

w sprawie z powództwa Łukasza K. i małoletniej Sary K.

reprezentowanej przez przedstawiciela ustawowego Łukasza K. przeciwko Towarzystwu Ubezpieczeń i Reasekuracji „W.” S.A.

w W.

o zapłatę,

po rozstrzygnięciu na posiedzeniu jawnym w Izbie Cywilnej

w dniu 22 października 2010 r.,

zagadnienia prawnego przedstawionego

przez Sąd Okręgowy postanowieniem z dnia 28 maja 2010 r.,

„Czy najbliższemu członkowi rodziny zmarłego przysługuje – na podstawie art. 448 k.c. w zw. z art. 24 § 1 k.c. – zadośćuczynienie pieniężne za doznaną krzywdę w sytuacji, gdy śmierć poszkodowanego nastąpiła na skutek deliktu, który miał miejsce przed dniem 3 sierpnia 2008 r.?”

podjął uchwałę:

Najbliższemu członkowi rodziny zmarłego przysługuje na podstawie art. 448 k.c. w związku z art. 24 § 1 k.c. zadośćuczynienie pieniężne za doznaną krzywdę, gdy śmierć nastąpiła na skutek deliktu, który miał miejsce przed dniem 3 sierpnia 2008 r.

Uzasadnienie

Zagadnienie prawne przedstawione do rozstrzygnięcia powstało przy rozpoznawaniu przez Sąd Okręgowy apelacji od wyroku Sądu Rejonowego z dnia 23 lutego 2010 r., uwzględniającego powództwo Łukasza K. i Sary K. przeciwko Towarzystwu Ubezpieczeń i Reasekuracji „W.” Spółce Akcyjnej w W. o zapłatę zadośćuczynienia za krzywdę doznaną w następstwie śmierci Karoliny K. (żony powoda i matki powódki) w wypadku komunikacyjnym, który wydarzył się 8 października 2007 r. Sąd Rejonowy, zasądzając z tego tytułu na rzecz powodów kwoty po 20.000 zł z ustawowymi odsetkami od dnia wyrokowania, uznał, że zgłoszone przez nich roszczenia znajdują oparcie w art. 448 w związku z art. 24 § 1 k.c., gdyż wskutek śmierci osoby najbliższej, spowodowanej zawinionym działaniem sprawcy wypadku, doszło do bezprawnego naruszenia dóbr osobistych powodów w postaci więzi rodzinnych.

Sąd Okręgowy, rozpoznając apelację powódki od wyroku Sądu Rejonowego, dostrzegł zagadnienie prawne budzące poważne wątpliwości, które sformułował w sentencji postanowienia z dnia 28 maja 2010 r.

Sąd Najwyższy zważył, co następuje:

Wątpliwości Sądu Okręgowego dotyczą kwestii dopuszczalności dochodzenia roszczenia o zadośćuczynienie pieniężne za krzywdę doznaną wskutek śmierci osoby najbliższej na gruncie stanu prawnego obowiązującego przed nowelizacją art. 446 k.c., dokonaną ustawą z dnia 30 maja 2008 r. o zmianie ustawy – Kodeks cywilny oraz niektórych innych ustaw (Dz. U. Nr 116, poz. 731) i ewentualnej podstawy prawnej uzasadniającej to roszczenie, a ściślej rzecz ujmując, czy znajduje ono usprawiedliwienie w art. 448 w związku z art. 24 § 1 k.c.

Niewątpliwie dodany w wyniku wspomnianej nowelizacji do art. 446 k.c. kolejny (4) paragraf, przewidujący – na wzór art. 166 k.z. – expressis verbis możliwość przyznania przez sąd najbliższym członkom rodziny zmarłego odpowiedniej sumy tytułem zadośćuczynienia pieniężnego za doznaną krzywdę, nie ma zastosowania do krzywd powstałych – jak w rozpoznawanej sprawie – przed 3 sierpnia 2008 r. (por. wyroki Sądu Najwyższego z dnia 21 października 2009 r., I PK 97/09, nie publ. oraz z dnia 10 listopada 2010 r., I CSK 248/10, nie publ.). Zasądzenia zadośćuczynienia nie uzasadnia również art. 446 § 3 k.c., gdyż – według przeważającego stanowiska judykatury oraz doktryny – przepis ten, nawet przy jego szerokiej wykładni, nie dopuszcza kompensowania samej tylko szkody niemajątkowej spowodowanej śmiercią najbliższego członka rodziny (por. m.in. wyroki Sądu Najwyższego: z dnia 5 stycznia 1967 r., I PR 424/67, nie publ; z dnia 27 listopada 1974 r., II CR 658/74, nie publ.; z dnia 30 listopada 1977 r., IV CR 458/77, nie publ.; z dnia 15 października 2002 r., II CKN 985/00, nie publ.; z dnia 25 lutego 2004 r., II CK 17/03, nie publ.; z dnia 30 czerwca 2004 r., IV CK 445/03, nie publ.; z dnia 9 marca 2007 r., V CSK 459/06, nie publ.; z dnia 16 kwietnia 2008 r., V CSK 544/07, nie publ. oraz z dnia 30 marca 2009 r., V CSK 250/09, nie publ.). Skoro zaś w stanie faktycznym rozpoznawanej sprawy powodowie – w następstwie śmierci osoby bliskiej – nie doznali wstrząsu psychicznego prowadzącego do rozstroju zdrowia, lecz krzywdy w postaci cierpień psychicznych i fizycznych, podstawy do kompensaty tego uszczerbku nie może stanowić art. 445 § 1 k.c. Prawidłowo zatem Sąd Okręgowy, formułując zagadnienie prawne, wykluczył możliwość poszukiwania podstawy prawnej roszczeń zgłoszonych przez powodów na gruncie wymienionych przepisów. Zasadne jest tym samym pytanie, czy do oceny tych roszczeń znajduje zastosowanie art. 448 w związku z art. 24 § 1 k.c. Udzielenie odpowiedzi na to pytanie wymaga rozważenia, czy więź rodzinna może być uznana za dobro osobiste członka rodziny zmarłego.

Odnosząc się do tej kwestii należy zauważyć, że katalog dóbr osobistych określony w art. 23 k.c. ma charakter otwarty. W orzecznictwie i w piśmiennictwie przyjmuje się zgodnie, że ochroną przewidzianą w art. 23 i 24 k.c. objęte są wszelkie dobra osobiste rozumiane jako pewne wartości niematerialne związane z istnieniem i funkcjonowaniem podmiotów prawa cywilnego, które w życiu społecznym są uznawane za doniosłe i zasługujące z tego względu na ochronę. W judykaturze uznano, że do katalogu dóbr osobistych należy np. prawo do intymności i prywatności, płeć człowieka, prawo do planowania rodziny, tradycja rodzinna, pamięć o osobie zmarłej.

Trudno byłoby znaleźć argumenty sprzeciwiające się zaliczeniu do tego katalogu także więzi rodzinnych. Więzi te stanowią fundament prawidłowego funkcjonowania rodziny i podlegają ochronie prawnej (art. 18 i 71 Konstytucji RP, art. 23 k.r.o.). Skoro dobrem osobistym w rozumieniu art. 23 k.c. jest kult pamięci osoby zmarłej, to – a fortiori – może nim być także więź miedzy osobami żyjącymi. Nie ma zatem przeszkód do uznania, że szczególna więź emocjonalna między członkami rodziny pozostaje pod ochroną przewidzianą w art. 23 i 24 k.c. Pogląd taki pojawił się już w nowszym w orzecznictwie. Sąd Apelacyjny w Gdańsku w uzasadnieniu wyroku z dnia 23 września 2005 r., I ACa 554/05 (nie publ.) stwierdził, że szczególna więź rodziców z dzieckiem, przysługująca zarówno dziecku, jak i rodzicom w prawidłowo funkcjonującej rodzinie, zasługuje na status dobra osobistego, podlegającego ochronie przewidzianej w art. 24 § 1 k.c. Sąd Najwyższy w uzasadnieniu wyroku z dnia z dnia 14 stycznia 2010 r., IV CK 307/09 (nie publ.) uznał natomiast, że spowodowanie śmierci osoby bliskiej może stanowić naruszenie dóbr osobistych członków rodziny zmarłego i uzasadniać przyznanie im zadośćuczynienia na podstawie art. 448 k.c. Biorąc pod uwagę wskazane wyżej przesłanki, poglądu tego – wbrew zastrzeżeniom zgłaszanym w piśmiennictwie – nie można postrzegać jako nieuprawnioną próbę kreowania („na siłę”) nowej postaci dobra osobistego.

Przyjęcie zaprezentowanego zapatrywania nasuwa – rzecz jasna – pytanie o sens wprowadzenia przez ustawodawcę unormowania przewidującego wprost przyznanie zadośćuczynienia za krzywdę wskutek śmierci osoby bliskiej. Jeżeli bowiem przed wejściem w życie art. 446 § 4 k.c. możliwe było dochodzenie tego zadośćuczynienia na podstawie art. 448 w związku z art. 24 § 1 k.c. – w brzmieniu obowiązującym po nowelizacji tych przepisów, dokonanej ustawą z dnia 23 czerwca 1996 r. o z mianie ustawy – Kodeks cywilny (Dz. U. Nr 114, poz. 542) – to mogłoby się wydawać, że takie szczególne rozwiązanie nie było potrzebne. Wniosek taki trudno byłoby jednak zaakceptować. Dodanie art. 446 § 4 k.c. nie jest jedynie wyrazem woli ustawodawcy potwierdzenia dopuszczalności dochodzenia zadośćuczynienia na gruncie przepisów obowiązujących przed wejściem w życie tego przepisu, lecz dokonania zmiany w ogólnej regule wynikającej z art. 448 k.c. przez zawężenie kręgu osób uprawnionych do zadośćuczynienia. Gdyby nie wprowadzono art. 446 § 4, roszczenia tego mógłby dochodzić każdy, a nie tylko najbliższy członek rodziny. Przepis ten ułatwia dochodzenie zadośćuczynienia, gdyż umożliwia jego uzyskanie bez potrzeby wykazywania jakichkolwiek innych – poza w nim wymienionych – przesłanek. Niewątpliwie wzmacnia też on wykładnię art. 446 § 3 k.c. wiążącą funkcję tego przepisu wyłącznie z ochroną majątkową. Nie można zatem zasadnie twierdzić, że art. 446 § 4 k.c. stanowi swoiste superfluum, pozbawione głębszego sensu normatywnego.

Rozważania powyższe prowadzą do wniosku, że po wprowadzeniu art. 446 § 4 k.c. podstawę dochodzenia zadośćuczynienia za krzywdę doznaną przed dniem 3 sierpnia 2008 r. w następstwie naruszeniem deliktem dobra osobistego w postaci szczególnej więzi rodzinnej łączącej osobę zainteresowaną ze zmarłym stanowi art. 448 w związku z art. 24 § 1 k.c.

Z tych względów Sąd Najwyższy orzekł, jak w uchwale (art. 390 § 1 k.p.c.).

Biuletyn Izby Cywilnej SN nr 07-08/2012

Najbliższemu członkowi rodziny zmarłego przysługuje na podstawie art. 448 k.c. w związku z art. 24 § 1 k.c. zadośćuczynienie pieniężne za doznaną krzywdę, gdy śmierć nastąpiła na skutek deliktu, który miał miejsce przed dniem 3 sierpnia 2008 r.

(uchwała z dnia 22 października 2010 r., III CZP 76/10, G. Misiurek, J. Frąckowiak, B. Ustjanicz, OSNC-ZD 2011, nr B, poz. 42; OSP 2011, nr 9, poz. 96; BSN 2010, nr 10, s. 11; Pal. 2010, nr 11–12, s. 182)

Glosa

Karola Pachnika, Radca Prawny 2012, nr 126, dodatek naukowy, s. 22

Glosa ma charakter krytyczny.

Autor wprawdzie zaaprobował uchwałę Sądu Najwyższego, jednak zmieścił kilka uwag krytycznych dotyczących argumentacji zawartej w uzasadnieniu. W szczególności negatywnie ocenił wskazanie co do oceny zakresu stosowania art. 446 § 4 k.c. i wpływu zmiany normatywnej na możliwość ochrony praw podmiotowych po dniu 3 sierpnia 2008 r. Stwierdził także, że Sąd Najwyższy mylnie odczytał intencje ustawodawcy i nieprawidłowo, bo w sposób wyraźnie zwężający, zrekonstruował normę prawną, odczytując ją w oderwaniu od treści art. 23 k.c.

Glosator zauważył także, iż oddzielenia wymagają roszczenia dotyczące dóbr osobistych od roszczeń wynikających bezpośrednio ze śmierci osób bliskich. Podobnie rozróżnić trzeba krzywdę z tytułu naruszenia dóbr osobistych od krzywdy wywołanej bezpośrednio śmiercią osoby bliskiej. W ocenie glosatora, zmiana art. 446 k.c. poprzez dodanie § 4 nie ma żadnego wpływu na uprawnienia wywodzone w oparciu o art. 448 k.c. ze względu na różne zakresy regulacji tych przepisów i brak ich wzajemnego powiązania, różne są bowiem ich przedmioty ochrony, a wzajemności mogą powstać tylko w niektórych przypadkach ze względu na fakt, że w przypadku śmierci osoby bliskiej ochrona może przysługiwać na podstawie obu przepisów prawnych.

********************************************

Biuletyn Izby Cywilnej SN nr 04/2012

Glosa

Michała Warcińskiego, Palestra 2012, nr 1-2, s. 101

Glosa ma charakter aprobujący.

Komentator omówił obszernie ewolucję w judykaturze koncepcji dobra osobistego w postaci więzi rodzinnych oraz dzieje instytucji zadośćuczynienia za śmierć osoby bliskiej w nauce i orzecznictwie. Za trafne uznał odejście przez Sąd Najwyższy od stanowiska, w myśl którego podstawą takiego zadośćuczynienia jest art. 446 § 3 k.c., na rzecz poglądu, zgodnie z którym roszczenie to znajduje oparcie w art. 448 k.c. Zauważył ponadto, że dobra osobiste są wciąż odkrywane i deklarowane przez orzecznictwo Sądu Najwyższego oraz naukę prawa cywilnego. Wyraził następnie zapatrywanie, że art. 446 § 4 k.c. nie stanowi superfluum, lecz potwierdza zasadę wynikającą z art. 448 k.c. Analizując rolę art. 446 § 4 k.c., dodał, że przepis ten zwęża krąg osób, którym może przysługiwać zadośćuczynienie, usuwa niedogodności związane z jego dochodzeniem przez wprowadzenie wzruszalnego domniemania związku przyczynowego między zdarzeniem a szkodą oraz umacnia interpretację art. 446 § 3 k.c., w myśl której przepis ten ma obecnie na celu wyłącznie ochronę majątkową.

W podsumowaniu stwierdził, że wprowadzenie art. 446 § 4 k.c. nie wyłącza poglądu, zgodnie z którym przed jego wejściem w życie można było żądać zadośćuczynienia za śmierć osoby bliskiej na podstawie art. 448 k.c.

********************************************

Biuletyn Izby Cywilnej SN nr 10/2011

Glosa

Moniki Wałachowskiej, Orzecznictwo Sądów Polskich 2011, nr 9, poz. 96

Glosa ma charakter krytyczny.

Autorka nie podzieliła stanowiska, że prawo więzi rodzinnych stanowi w każdym przypadku dobro osobiste członków rodziny. Podkreśliła, że nie każda społecznie doniosła wartość niematerialna mieści się w katalogu wartości, z których wynikają prawa podmiotowe skuteczne erga omnes. Uznała, że rozszerzanie katalogu dóbr osobistych o nowe wartości niemajątkowe może powodować ich deprecjację. Stwierdziła, że podstawą dochodzenia roszczenia w stanie prawnym sprzed wejścia w życie art. 446 § 4 k.c. powinien być przede wszystkim art. 445 § 1 k.c., jeśli członkowie rodziny na skutek wiadomości o śmierci matki i żony doznali rozstroju zdrowia, nie zaś art. 448 k.c. Dodała jednak, że w analizowanej sprawie zadośćuczynienie pieniężne mogło być przyznane na podstawie art. 448 k.c. Za nietrafne uznała natomiast dopuszczenie roszczeń o zadośćuczynienie w każdym przypadku śmierci osoby bliskiej.

Autorka wyraziła następnie zapatrywanie, że istnienie abstrakcyjnie ujętej więzi emocjonalnej ze zmarłym jest niewystarczające do uznania jej za dobro osobiste. Stwierdziła, że o jego istnieniu decyduje stopień nasilenia więzi między zmarłym a dochodzącym roszczenia. Za zbyt daleko idący uznała pogląd Sądu Najwyższego, że dobrem osobistym uzasadniającym zawsze w razie śmierci kompensację na podstawie art. 448 k.c. jest prawo do więzi rodzinnych. Zakwestionowała też dopuszczalność kumulacji roszczeń z art. 445 i 448 k.c.

**************************************

Biuletyn Izby Cywilnej SN nr 10/2011

Glosa

Marcina Łolika, Orzecznictwo Sądów Polskich 2011, nr 9, poz. 96

Glosa ma charakter krytyczny.

Autor zauważył, że przyjęcie istnienia dobra osobistego w postaci więzi emocjonalnej między żyjącymi członkami rodziny umożliwia żądanie ochrony tej więzi bez względu, czy jej naruszenie nastąpiło wskutek śmierci osoby najbliższej, czy też wskutek jakiegokolwiek innego działania osłabiającego tę więź, np. zdrady małżonka. Wskazał, że może to dać podstawę do żądania również kompensacji cierpień spowodowanych rozstrojem zdrowia osoby najbliższej. Wyraził następnie zapatrywanie, że art. 446 § 4 k.c. nie wprowadza nowego dobra osobistego, lecz stanowi samoistną podstawę dochodzenia zadośćuczynienia. Dodał, że konsekwencją akceptacji stanowiska Sądu Najwyższego musiałoby być uznanie dwóch podstaw żądania zadośćuczynienia za krzywdę spowodowaną śmiercią osoby najbliższej – art. 446 § 4 i art. 448 k.c. Stwierdził, że krąg osób uprawnionych do wystąpienia z roszczeniem na podstawie art. 446 § 4 k.c. jest węższy niż w przypadku art. 448 k.c., co – zdaniem glosatora – zniekształcałoby istotę zadośćuczynienia. Inne byłyby też przesłanki odpowiedzialności na podstawie art. 446 § 4 i art. 448 k.c. W konkluzji komentator zakwestionował zasadność ustanawiania dobra osobistego o treści ujętej w analizowanej uchwale.

************************************************

Biuletyn Izby Cywilnej SN nr 10/2011

Glosa

Bogusława Lackorońskiego, Orzecznictwo Sądów Polskich 2011, nr 9, poz. 96

Glosa ma charakter aprobujący.

Autor podzielił stanowisko uznające życie lub zdrowie człowieka za dobro osobiste także jego najbliższych członków rodziny, które podlega ochronie na podstawie art. 448 k.c. Stwierdził, że art. 446 k.c. może stanowić podstawę określenia sposobu naprawienia szkód wyrządzonych osobom bliskim lub najbliższym członkom rodziny zmarłego również w przypadkach, w których wskutek niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania doszło do spowodowania śmierci człowieka będącego stroną zobowiązania. Zaznaczył jednak, że nie wszystkie więzi rodzinne powinny być traktowane jako dobro osobiste.

W dalszej części opracowania komentator podkreślił, że cechą katalogu dóbr osobistych jest jego zmienność w czasie i powinien być on w miarę możliwości intuicyjny w danym społeczeństwie na określonym etapie jego rozwoju. W ocenie autora, za dobra osobiste powinny być uznawane wartości, które z jednej strony w ocenie społecznej zasługują na ochronę, z drugiej zaś – społeczne i gospodarcze konsekwencje tej ochrony są do zaakceptowania.

Odnosząc się do problemu granic ochrony więzi rodzinnych, glosator dostrzegł potencjalny konflikt między tym dobrem osobistym a wolnością człowieka. Rozważał również wpływ zgody strony więzi rodzinnej na naruszenie tej więzi przez osobę trzecią.

Analizując istotę art. 446 § 4 k.c., komentator doszedł do wniosku, że nie wyłącza on zasad ogólnych, stanowiąc jedynie ułatwienie dochodzenia roszczeń w szczególnych sytuacjach dla ograniczonego kręgu poszkodowanych.