Ochrona w Ordynacji wyborczej do Parlamentu Europejskiego a w Kodeksie cywilnym

Przepisy Kodeksu cywilnego normujące zagadnienia związane z ochroną dóbr osobistych mają uniwersalny charakter. Natomiast przepisy zawarte w ustawach szczególnych doprecyzowują zakres ochrony oraz rozbudowują katalog roszczeń, które przysługują poszkodowanym. Regulacja ochrony dóbr osobistych przewidziana w Ordynacji wyborczej do Parlamentu Europejskiego określa ponadto szczególny tryb postępowania w tych sprawach, lecz prawo wyborcze normuje jedynie fragmentarycznie problematykę materialnoprawną.

Zdaniem Sądu Apelacyjnego niezasadne jest stanowisko skarżącego, iż regulacja ochrony dóbr osobistych w prawie wyborczym ma charakter autonomiczny i cechuje się zupełnością w aspekcie prawnomaterialnym. Oznacza to, iż w zakresie nieuregulowanym Sąd stosuje przepisy innych działów prawa, dotyczące dóbr osobistych, w tym w szczególności przepisy Kodeksu cywilnego (por. Marek Kolasiński - Ochrona dóbr osobistych w prawie wyborczym, Przegląd Sejmowy z 2002 r. nr 1 s. 35-47 oraz powołane w tej publikacji orzecznictwo). Mając powyższe na uwadze Sąd Apelacyjny stwierdził, iż brak w ustawie z dnia 23 stycznia 2004 r. Ordynacja wyborcza do Parlamentu Europejskiego unormowań szczególnych dotyczących ciężaru dowodu oznacza konieczność zastosowania art. 24 § 1 k.c. w zw. z art. 6 k.c. Przesłanką odpowiedzialności za naruszenie cudzego dobra osobistego jest bezprawność działania. Przesłanka ta została wyrażona w art. 24 § 1 k.c. (domniemanie bezprawności) w sposób przenoszący na sprawcę ciężar dowodu, że jego działanie nie było bezprawne (por. orzeczenie Sądu Najwyższego z 28 lipca 1998 r., II CKN 456/98, niepubl.) To domniemanie może być traktowane jako konsekwencja założenia, że dobra osobiste są chronione w ramach bezwzględnego stosunku prawnego, którego elementem jest prawo podmiotowe, o charakterze osobistym i skuteczności erga omnes. W ocenie Sądu Apelacyjnego także w postępowaniu cywilnym dotyczącym ochrony dóbr osobistych na podstawie przepisów prawa wyborczego na poszkodowanym ciąży jedynie dowód naruszenia jego dobra osobistego, natomiast sprawca może uwolnić się od odpowiedzialności, jeżeli wykaże, iż jego działanie nie było bezprawne. Bezprawność co do zasady uchyla wykazanie prawdziwości informacji zawartych w materiałach wyborczych. Skarżący nie wykazał, aby pozostałe zawarte w spocie wyborczym informacje były prawdziwe. Natomiast powołanie się w jego treści na źródło informacji przekazanych w materiale wyborczym (publikacje prasowe) nie uchyla bezprawności.

Ustalenie treści materiału wyborczego (w rozpoznawanej sprawie treści spotu) należy do kategorii ustaleń faktycznych. Natomiast zakwalifikowanie tej wypowiedzi jako informacji nieprawdziwej w rozumieniu art. 74 ust. 1 ustawy z dnia 23 stycznia 2004 r. Ordynacja wyborcza do Parlamentu Europejskiego (Dz.U. Nr 25, poz. 219 z późn. zm.) należy do sfery prawa materialnego, a nie ustaleń faktycznych. Nieprawidłowości w tym zakresie stanowią bowiem błąd w subsumcji, który polega na wadliwym pociągnięciu ustalonego stanu faktycznego pod przepis prawny i wadliwym określeniu skutków prawnych wynikających z tego przepisu w konkretnym wypadku. Zadanie subsumcji może być dwojakie: albo chodzi o rozstrzygnięcie, jaką normę prawną należy zastosować w ustalonym stanie faktycznym, albo o ocenę, czy ustalony stan faktyczny odpowiada wartościującemu pojęciu prawnemu. W rozpoznawanej sprawie nie budziło zdaniem Sądu Apelacyjnego wątpliwości, iż w ustalony staniem faktycznym, z uwagi na fakt, że przedmiotowy spot stanowił materiał wyborczy (czego nie kwestionuje jeden z autorów zażalenia), powinna zostać zastosowana norma prawna przewidziana w art. 74 ust. 1 Ordynacji wyborczej do Parlamentu Europejskiego. Natomiast istota zarzutów dotyczyła zdaniem skarżącego błędnej oceny Sądu Okręgowego, że ustalony stan faktyczny odpowiada pojęciu prawnemu "informacje nieprawdziwe" z hipotezy wskazanego powyżej przepisu. Również fakt pominięcia przez Sąd w poczynionych ustaleniach okoliczności, iż w napisach spotu pojawiających się na ekranie były odnośniki do źródeł informacji o treści odpowiednio w: "Dziennik 19.03.09", "PAP 19.03.09", Dz. 9.04.09 A5", nie uzasadnia zarzutu poczynienia przez Sąd Okręgowy ustaleń faktycznych sprzecznych z materiałem dowodowym. Zagadnienie wpływu wskazania źródła informacji ma bowiem znaczenie przy dokonywaniu oceny bezprawności zachowania sprawcy naruszenia dobra osobistego i podlegać powinno ocenie w aspekcie zarzutów naruszenia przepisów prawa materialnego.

Sąd Apelacyjny podziela dominujące w orzecznictwie i doktrynie stanowisko, iż w pojęciu "informacje nieprawdziwe" w rozumieniu art. 74 ust. 1 ustawy z dnia 23 stycznia 2004 r. Ordynacja wyborcza do Parlamentu Europejskiego (Dz.U. Nr 25, poz. 219 z późn. zm.) nie mieszczą się oceny. Same krytyczne oceny wyrażone wobec konkurencyjnego komitetu wyborczego, którym nie towarzyszy posługiwanie się nieprawdziwymi informacjami nie stanowią podstawy odpowiedzialności za naruszenie dóbr osobistych w ramach ochrony przyznanej przepisami prawa wyborczego (por. Marek Kolasiński - Ochrona dóbr osobistych w prawie wyborczym, Przegląd Sejmowy z 2002 r. nr 1 s. 35-47 oraz powołane w tej publikacji orzecznictwo). Treść wypowiedzi może, co do zasady, składać się z opisywania faktów oraz ocen. W praktyce niewiele jest wypowiedzi, które odnoszą się wyłącznie do faktów bądź stanowią wyłącznie oceny. Najczęściej elementy faktyczne i ocenne występują wspólnie w różnym natężeniu, ponieważ niekiedy przeważa element faktyczny, a czasami ocenny. Określony zwrot, w zależności od kontekstu i okoliczności, będzie można traktować w jednych sytuacjach jako opisanie faktu, a w innych jako wyrażenie opinii. Składa się na to wiele czynników, takich jak rodzaj wypowiedzi, sposób jej przekazania i kontekst. W ocenie Sądu Apelacyjnego w celu ustalenia charakteru konkretnej wypowiedzi należy wziąć pod uwagę kilka czynników. W pierwszej kolejności zachodzi konieczność ustalenia sedna znaczenia wypowiedzi. Następnie trzeba zbadać, czy tak ustalona treść poddaje się weryfikacji dowodowej z punktu widzenia prawdy czy fałszu. Kolejnym etapem jest analiza z punktu widzenia całego kontekstu wypowiedzi, a w końcu z punktu widzenia okoliczności zewnętrznych, m.in. kontekstu sytuacyjnego, w jakim wypowiedź została rozpowszechniona. Użyteczne jest również posłużenie się przy dokonywaniu takiej oceny wzorcem przeciętnego odbiorcy, w celu rozstrzygnięcia, czy wypowiedź ma z jego punktu widzenia przynajmniej w części charakter sprawdzalnego stwierdzenia faktów, czy też w jej treści przeważają subiektywne oceny. Fakt, iż w określonej wypowiedzi występują oceny faktów, jak i ich uogólnienia, nie uniemożliwia dokonania ich kwalifikacji w kategorii prawdy i fałszu. Dopuszczalność takich wypowiedzi w rozumieniu art. 74 ust. 1 Ordynacji wyborczej do Parlamentu Europejskiego jest uzależniona od konieczności wykazania przez jej autora, że określone fakty, na których wypowiedź jest oparta, były prawdziwe. Zadaniem Sądu jest natomiast dokonanie oceny, czy owe wskazane fakty mogły zostać rozsądnie wywiedzione przez przeciętnego odbiorcę (por. Jacek Wierciński - Niemajątkowa ochrona czci, s. 108-119, wyrok Sądu Apelacyjnego w Krakowie z dnia 8 marca 1995 r., I ACr 80/95 opubl. w Dobra osobiste - Zbiór orzeczeń Sądu Apelacyjnego w Krakowie opracowany przez B. Gawlika s. 146-154, wyrok Sądu Najwyższego z dnia 10 września 1999 r., III CKN 939/98, OSP 2000/3/56).

Charakter materiału wyborczego w postaci spotu wymaga posłużenia się specyficznym językiem komunikowania, skrótami publicystycznymi rozbudowanej wypowiedzi, hasłowym przekazywaniem komunikatu oraz zastępowaniu pojęć specjalistycznych zwrotami potocznymi, zrozumiałymi dla przeciętnego odbiorcy. Należy uznać je za dozwolone, jeżeli zastosowana forma przekazu nie wypacza istoty informacji. Użyte w spocie określenie, że Prezydent m. W nagradza swoich ludzi może oznaczać zarówno wynagradzanie podległych mu urzędników (pracowników) jak i kolegów partyjnych. W ocenie Sądu Apelacyjnego dokonana przez Sąd Okręgowy ocena treści tej wypowiedzi (która przecież obejmowała formę słowną, graficzną i wizualną) nie uwzględniła wszystkich koniecznych czynników. Mając świadomość ograniczeń związanych z językiem komunikowania się charakterystycznym dla spotu wyborczego uczestnik powinien zasadniczo unikać posługiwania się zwrotami wieloznacznymi i uogólnieniami, które mogą w odbiorze przeciętnego odbiorcy wypaczyć sens w zależności od desygnatu znaczeniowego. Nie oznacza to jednak, że posługiwanie się wyrażeniem wieloznacznym nie jest dopuszczalne, jeżeli oddaje rzeczywistą treść (informację). Gwarantowana prawem swoboda wypowiedzi obejmuje nie tylko jej treść, lecz także zastosowaną formę.

Rzeczą dyskursu publicznego (politycznego), a nie orzekania sądowego jest ocena merytorycznej zawartości tego przekazu, jeżeli w podanym segmencie spotu komitet wyborczy, poza własną oceną polityczną, nie zmienił istotnego sensu informacji, w jej "suchej", wysublimowanej treści. Takiego uchybienia uczestnik się nie dopuścił. W części wizualno-graficznej wskazana jest nie tylko kwota, która ma być wypłacona "swoim" ludziom, lecz także podano z jakiego tytułu "na nagrody w W", a całość spotu jest zestawiona z prawdziwą informacją o likwidacji stoczni przez rząd B.

Te względy skutkują uznaniem, że istotna treść informacji, chociaż politycznie i społecznie niejednoznaczna (z uwagi na wieloznaczny charakter sformułowania) i może sugerować różny odbiór w zależności od podkładanego przez odbiorcę (adresata spotu) desygnatu znaczeniowego, nie jest nieprawdziwa.

Okoliczność zaś, że Prezydent m. W jest "koleżanką D", ma walor politycznej oceny i jest elementem uprawnionej kampanii wyborczej. Stąd nie jest dopuszczalny zakaz spotu w tej części, odnoszony jedynie do jednej z możliwych opcji znaczeniowych w powszechnym odbiorze.

Konsekwencją uznania, iż zawarte w spocie reklamowym informacje na temat zwalniania pracowników przemysłu stoczniowego przez rząd oraz przyznania podwyżek przez Prezydenta m. W były prawdziwe skutkowało koniecznością zmiany przez Sąd Apelacyjny na podstawie art. 386 § 1 k.p.c. w zw. z art. 13 § 2 k.p.c. i art. 397 § 2 k.p.c. zaskarżonego postanowienia poprzez wyeliminowanie z treści poszczególnych rozstrzygnięć powyższych informacji.

Postanowienie SA w Warszawie z dnia 27 kwietnia 2009 r., I ACa 777/09

Standard: 4846