Postępowanie regulacyjnego przed Komisją Majątkową i przed sądem przewidziane w Konkordacie

Powództwo z art. 61 ust. 1 ustawy z dnia 17 maja 1989 r. o stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego w Rzeczypospolitej Polskiej stanowi powództwo o ukształtowanie prawa, przy rozpoznaniu którego sąd stosuje przepisy art. 63 ust. 1–3 tej ustawy, a o wyborze sposobów regulacji roszczeń majątkowych powoda decyduje sąd, stosownie do wyników postępowania.

Ustawa z 17 maja 1989 r. wprowadziła specjalny tryb postępowania, w którym miały być rozpatrywane przed utworzonym w tym celu organem – Komisją Majątkową – wnioski kościelnych osób prawnych o zwrot nieruchomości wymienionych w art. 61 ust. 1 i 2 tej ustawy, które zabrano im w okresie powojennym. W orzecznictwie trafnie podkreśla się, że był to oryginalny model postępowania, w znacznym stopniu odformalizowany, w którym przeważały elementy koncyliacyjno-ugodowe (np. wyroki SN: z 27 kwietnia 2012 r., ‎V CSK 207/11; z 28 października 2015 r., ‎II CSK 648/14; z 20 października 2016 r.; z 14 marca 2018 r., ‎II CSK 295/17, i z 2 grudnia 2015 r., IV CSK 90/15).

Zgodnie z art. 61 ust. 1 ustawy z 17 maja 1989 r. w zw. z art. 2 ustawy z 11 października 1991 r. w okresie do 31 grudnia 1992 r. możliwe było złożenie wniosku o wszczęcie postępowania regulacyjnego, a zatem postępowania w przedmiocie przywrócenia kościelnej osobie prawnej m.in. własności upaństwowionych nieruchomości lub ich części niepozostających we władaniu kościelnych osób prawnych. Regulacja mogła polegać na przywróceniu kościelnym osobom prawnym własności nieruchomości wskazanych we wniosku lub ich części; przyznaniu odpowiedniej nieruchomości zamiennej, gdyby przywrócenie własności natrafiało na trudne do przezwyciężenia przeszkody; przyznaniu odszkodowania ustalonego według przepisów o wywłaszczaniu nieruchomości, w razie niemożności dokonania regulacji w drodze przywrócenia własności nieruchomości lub przyznania nieruchomości zamiennej (art. 63 ust. 1 ustawy z 17 maja 1989 r.). Natomiast z mocy art. 4 ust. 2 ustawy z 16 grudnia 2010 r. w przypadku nierozpatrzenia takiego wniosku przez Komisję Majątkową – w dniu 1 lutego 2011 r. dla kościelnych osób prawnych otwierała się do dochodzenia tego roszczenia o charakterze reprywatyzacyjnym droga sądowa. Postępowanie sądowe stanowi w tym przypadku „kontynuację” postępowania przed Komisją Majątkową w tym sensie, że przedmiot postępowania przed sądem nie może być szerszy niż postępowania przed Komisją Majątkową (wyrok Sądu Najwyższego z 20 października 2016 r., II CSK 794/15). Jakkolwiek zatem postępowanie sądowe toczy się według Kodeksu postępowania cywilnego, to w zakresie przewidzianych w art. 63 ustawy z 17 maja 1989 r. sposobów zaspokojenia roszczeń i ich gradacji, jest również postępowaniem regulacyjnym (wyroki SN z 28 października 2015 r., II CSK 648/14, i z 20 października 2016 r., II CSK 794/15).

Co istotne, w judykaturze prezentowane jest stanowisko, że kościelnej osobie prawnej przysługuje jedno roszczenie o przywrócenie własności, przy czym jego realizacja może nastąpić w jednej z trzech wymienionych powyżej form, w zależności od istniejących możliwości. W konsekwencji uznaje się, że powództwo z art. 61 ust. 1 ustawy z 17 maja 1989 r. stanowi powództwo o ukształtowanie prawa, przy rozpoznaniu którego sąd stosuje przepisy art. 63 ust. 1-3 tej ustawy, a o wyborze sposobów regulacji roszczeń majątkowych powoda decyduje sąd, stosownie do wyników postępowania (wyroki SN: z 27 kwietnia 2012 r., V CSK 207/11; z 28 października 2015 r., II CSK 648/14, i z 14 marca 2018 r., II CSK 295/17; wyrok SA w Gdańsku z 8 maja 2013 r., I ACa 880/12; wyroki SA w Krakowie z 12 października 2021 r., I ACa 32/18, i z 19 kwietnia 2021 r., I ACa 587/18; wyrok SN z 7 lutego 2019 r., II CSK 120/17; tak też, jak się zdaje, wyrok SN z 12 marca 2020 r., II CSK 676/18, w którym wprost mowa o roszczeniu regulacyjnym). Logiczną konsekwencją tego poglądu jest uznanie, że sąd nie jest związany żądaniem co do sposobu realizacji roszczeń majątkowych kościelnych osób prawnych (art. 321 § 1 k.p.c.), a jedynie określeniem nieruchomości podlegających postępowaniu regulacyjnemu (wyrok SN z 20 października 2016 r., II CSK 794/15). W rezultacie przyjąć należy, że to ostatecznie sąd określa w wyroku, według stanu rzeczy istniejącego w dacie orzekania (art. 316 k.p.c.), w jaki sposób dojdzie do zaspokojenia roszczenia powoda, i to niezależnie od tego, która z form zaspokojenia została wskazana w pozwie.

Pogląd ten Sąd Najwyższy w składzie rozpoznającym skargę kasacyjną podziela i uznaje za błędne stanowisko, jakoby niezawarcie we wniosku regulacyjnym lub w pozwie o regulację żądania zastosowania wszystkich trzech form regulacji mogło prowadzić do wygaśnięcia roszczenia co do tych, które nie zostały wprost we wniosku lub w pozwie zaprezentowane. Sąd Najwyższy dostrzega, że w toku postępowania sądowego nie stanowi trudności sformułowanie żądań ewentualnych, ani z formalnego punktu widzenia, ani ze względów merytorycznych; wszak tego rodzaju sformułowanie pozwu jest dopuszczalne procesowo, zaś informacje pozyskane w toku postępowania przed Komisją Majątkową powinny pozwalać na oszacowanie najkorzystniejszego kształtu żądań w postępowaniu sądowym. Jednakże w ocenie Sądu Najwyższego przyjęciu stanowiska co do konieczności konstruowania katalogu żądań ewentualnych w pozwie stoi na przeszkodzie to, że – wobec ciągłości postępowania regulacyjnego przed Komisją Majątkową i przed sądem – należałoby opowiedzieć się za istnieniem rygoru zgłaszania już w postępowaniu przed Komisją Majątkową w każdym przypadku całej serii żądań (przywrócenie własności, ewentualnie przyznanie nieruchomości zamiennej, ewentualnie zasądzenie określonej kwoty odszkodowania), z których przynajmniej niektóre były – zwłaszcza przy inicjowaniu postępowania przed Komisją Majątkową – w istocie niemożliwe do sprecyzowania (np. określenie nieruchomości zamiennej czy wysokości odszkodowania). Pogląd ten oznaczałby bowiem, że w istocie tak skonstruowany winien być już wniosek składany do Komisji Majątkowej (by zapobiec wygaśnięciu uprawnienia do pozostałych sposobów regulacji), choć z art. 61-62 ustawy z 17 maja 1989 r. takiego obowiązku wywieść nie było można.

Wyrok SN z dnia 30 października 2024 r., II CSKP 2193/22

Standard: 86704 (pełna treść orzeczenia)

Zastosowanie art. 321 § 1 k.p.c. w postępowaniu regulacyjnym w sytuacji, w której zgłoszono żądanie przywrócenia własności, prowadziłoby do wniosku, że sąd może to żądanie tylko uwzględnić, albo tylko oddalić, a to oznacza zaprzeczenie celu, jakiemu to postępowanie ma służyć, a więc uregulowaniu spraw majątkowych Kościoła.

Postępowanie regulacyjne, uregulowane w rozdziale pierwszym ustawy z dnia 17 maja 1989 r. o stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego w Rzeczypospolitej Polskiej (Dz. U. Nr 29, poz. 154; dalej - ustawa regulacyjna), charakteryzuje się określoną specyfiką. Istotą tego postępowania, wszczynanego na wniosek kościelnych osób prawnych, jest przywrócenie w naturze określonych składników własności Kościołowi Katolickiemu, których został pozbawiony, a które zostały wymienione w art. 61 ust. 1 i 2 (art. 63 ust. 1 pkt 1), albo naprawienie szkody w sposób określony w art. 63 ust. pkt 2 i 3. Regulacja może zatem polegać na przywróceniu własności nieruchomości lub ich części, albo, gdy przywrócenie własności napotyka trudne do przezwyciężenia przeszkody, na przyznaniu odpowiedniej nieruchomości zamiennej, lub na przyznaniu odszkodowania. Sposoby te nie są równorzędne i powinny być rozważane w ustawowej kolejności.

Nieprecyzyjne sformułowania ustawy regulacyjnej mogą prowadzić do niezrozumienia charakteru roszczenia, z jakim do sądu mogła wystąpić kościelna osoba prawna w przypadku braku uzgodnienia orzeczenia przez zespół orzekający lub Komisję Majątkową w pełnym składzie. Zgodnie bowiem z art. 64 ust. 2, w takiej sytuacji w terminie sześciu miesięcy od otrzymania zawiadomienia o braku uzgodnienia orzeczenia mogła wystąpić do sądu z powództwem o zasądzenie świadczenia. Takie sformułowanie mogło sugerować konieczność wystąpienia z powództwem o zasądzenie i tak też w rozpoznawanej sprawie powództwo zostało sprecyzowane, jako żądanie przeniesienia własności nieruchomości. Roszczenie o zasądzenie, w klasycznym rozumieniu tego określenia, jednak nie przysługuje, bowiem w istocie jedynym roszczeniem, z jakim kościelna osoba prawna mogła wystąpić do sądu, było roszczenie o przeprowadzenie postępowania regulacyjnego zgodnie z art. 63, a takie roszczenie ma charakter roszczenia o ukształtowanie prawa, a nie o zasądzenie. 

Postępowanie regulacyjne nie ma na celu wybrania „lepszego” sposobu uregulowania spraw majątkowych Kościoła, prowadzić ma w pierwszym rzędzie do przywrócenia własności, a gdyby okazało się to nadmiernie utrudnione, do naprawienia szkody poprzez przyznanie nieruchomości zamiennej albo odszkodowania. Jeżeli zatem Sąd Apelacyjny uznał, że przywrócenie własności nieruchomości nie napotyka na trudne do przezwyciężenia przeszkody, rozważanie sposobów naprawienia szkody było zbędne.

Podstawę prawną przywrócenia własności stanowi art. 61 ust. 2 pkt 1 w związku z art. 39 ustawy regulacyjnej, nie zaś, jak przyjął to Sąd Apelacyjny, art. 61 ust.1. Przepis ten bowiem odsyła do art. 60 ust. 1 pkt 1, dotyczącego nieruchomości, które były własnością diecezji, parafii, klasztorów lub innych instytucji grecko-katolickich (unickich). Przepis art. 61 ust. 2 pkt 1 dotyczy natomiast przekazania własności nieruchomości w celu sprawowania w nich kultu religijnego lub działalności kościelnych osób prawnych w zakresie, o którym mówi art. 20 i 39, ten ostatni zaś w pkt 2 dotyczy prowadzenia szpitali i innych zakładów leczniczych oraz aptek. Podstawy prawnej orzeczenia nie stanowił również art. 65 ustawy regulacyjnej, bowiem określał on tylko obowiązek zawarcia umowy dotyczącej zakładów służby zdrowia, które były własnością kościelnych osób prawnych i zostały uchwałami przejęte na własność Państwa. Jeżeli do zawarcia umowy nie doszło, zastosowanie mają przepisy art. 61- 64, w tym art. 63, który określa sposoby regulacji. Ustawa nie określa przesłanek, jakie należy brać pod uwagę przy ocenie, czy przywrócenie własności natrafia na trudne do przezwyciężenia przeszkody. W ust. 4 art. 61 wskazuje się jednak, że regulacja nie może m.in. naruszać praw nabytych przez niepaństwowe osoby trzecie, w szczególności przez inne kościoły i związki wyznaniowe oraz rolników indywidualnych.

Przywrócenie własności nieruchomości może nastąpić, jeżeli nie natrafia na trudne do przezwyciężenia przeszkody. Wymaga to, jak wskazał Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 12 grudnia 2001 r., V CKN 437/00, rozważenia interesu stron i interesu społecznego.

Wyrok SN z dnia 27 kwietnia 2012 r., V CSK 207/11

Standard: 69588 (pełna treść orzeczenia)

Zobacz glosy