Zakres uprawnień wierzyciela wobec dłużnika z przewłaszczonej nieruchomości; prawo do pobierania pożytków

Funkcja umowy przewłaszczenia na zabezpieczenie nie pozwala  przyjąć, że zabezpieczony wierzyciel może realizować względem dłużnika pełnię uprawnień właścicielskich do rzeczy, włącznie z nieograniczonym uprawnieniem do pobierania z niej pożytków w miejsce dotychczasowego właściciela, co stanowiłoby skutek typowej umowy przeniesienia własności służącej definitywnemu transferowi dóbr.

Na skutek przeniesienia własności nieruchomości w celu zabezpieczenia wierzytelności wierzyciel staje się jej właścicielem. Umowa ta nie ma jednak na celu definitywnej wymiany dóbr, lecz zabezpieczenie wierzytelności. Kompleksowa analiza sytuacji prawnej wierzyciela nie może być zatem prowadzona z pominięciem tak określonego celu umowy, będącego prawną przyczyną jej zawarcia. Cel ten powoduje przede wszystkim, że uzyskiwana przez wierzyciela własność ma z założenia czasowy i przejściowy charakter, wierzyciel jest bowiem zobowiązany do powrotnego jej przeniesienia na dłużnika w razie spłaty pożyczki i może podjąć czynności zmierzające do zaspokojenia się z nieruchomości dopiero po bezskutecznym upływie terminu do spełnienia świadczenia przez dłużnika. Ponadto, sens rozważanego zabezpieczenia polega na tym, że wierzyciel może w sposób uproszczony i z pierwszeństwem wobec innych wierzycieli dłużnika zaspokoić się z nieruchomości. Przedmiotem zabezpieczenia, podobnie jak w przypadku hipoteki lub zastawu, jest w tym przypadku materialny substrat, jaki stanowi nieruchomość i jego wartość, którą wierzyciel „zastrzega” dla siebie. Zabezpieczony wierzyciel nie uzyskuje zatem własności po to, aby korzystać z rzeczy i pobierać z niej pożytki, z czym koresponduje pozostawienie posiadania rzeczy dłużnikowi, który może ją wykorzystywać w dalszym ciągu do prowadzenia działalności gospodarczej (constitutum possessorium).

Do utrzymania się przez dającego zabezpieczenie w posiadaniu rzeczy i dalszego korzystania z niej nie jest konieczne ustanowienie odrębnego stosunku prawnego (np. użyczenia lub przechowania), który dawałby mu uprawnienie do zachowania posiadania i korzystania z rzeczy; należy przyjąć, że uprawnienia te wynikają już z istoty umowy przewłaszczenia, jakkolwiek strony w praktyce nierzadko czynią w tym zakresie szczegółowe ustalenia.

Zakres uprawnień wierzyciela wobec dłużnika jest determinowany celem zabezpieczenia, który polega na otwarciu drogi do zaspokojenia się z konkretnego substratu majątkowego, nie obejmuje natomiast prawa do fruktyfikacji rzeczy i uzyskiwania z niej dalszych korzyści. Nie można wprawdzie wykluczyć, że strony - mieszcząc się w granicach swobody umów - mogłyby kwestię tę uregulować odmiennie, przyznając wierzycielowi prawo do określonych pożytków z przewłaszczonej rzeczy, co może dotyczyć zwłaszcza obrotu profesjonalnego. W takiej jednak sytuacji pobieranie przez wierzyciela pożytków należałoby traktować jako uzgodniony przez strony sposób zaspokojenia wierzytelności z tym skutkiem, że w razie niespłacenia pożyczki lub kredytu przez dłużnika powinny one podlegać zaliczeniu na kwotę długu (por. art. 319 k.c.), nie zaś służyć wzbogaceniu wierzyciela i stanowić jego dodatkowy zysk z umowy przewłaszczenia (por. wyrok SN z dnia 17 stycznia 2020 r., IV CSK 513/18).

Wyrażane w niektórych rozstrzygnięciach Sądu Najwyższego stanowisko, według którego z zastrzeżeniem zobowiązania do zwrotnego przeniesienia własności zabezpieczonemu właścicielowi przysługują wszelkie uprawnienia przewidziane w art. 140 k.c. (por. wyroki Sądu Najwyższego z dnia 19 listopada 1992 r., II CR 87/92 i z dnia 13 maja 2011 r., V CSK 360/10, a także postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 24 czerwca 2019 r., III CSK 243/17), należy odnosić do rzeczowych uprawnień wierzyciela wobec osób trzecich, które w relacji z dłużnikiem podlegają ograniczeniu wynikającemu ze stosunku powiernictwa.

Wyrok SN z dnia 25 lutego 2022 r., II CSKP 87/22

Standard: 69084 (pełna treść orzeczenia)