Zrzeczenie się prawa użytkowania wieczystego (art. 902[1] k.c. i art. 246 k.c.)

Nawet w przypadku uznania, że pod rządami art. 179 k.c. było możliwe zrzeczenie się użytkowania wieczystego, to uchylenie tego przepisu i uchwalenie art. 902[1] k.c. wykluczyło możliwość zrzeczenia się. Przepisy regulujące użytkowanie wieczyste zawierają odwołania do przepisów o własności (art. 234 i 237 k.c.), a żaden z nich nie odwołuje się do przepisów o ograniczonych prawach rzeczowych. 

Art. 179 k.c., regulujący zrzeczenie się własności nieruchomości, wyrokiem Trybunału Konstytucyjnego z 15 marca 2005 r., K 9/04, został uznany za niezgodny z art. 2 i 165 Konstytucji. Aby nie powodować luki w prawie, TK odroczył utratę mocy prawnej przez przepis do 15 lipca 2006 r. Lecz lukę usunęła dopiero ustawa z dnia 23 lipca 2008 r. o zmianie ustawy - Kodeks cywilny oraz ustawy - Prawo o notariacie, która z mocą od 11 października 2008 r. wprowadziła art. 902[1] i 902[2] k.c., regulujące nieodpłatne przeniesienie własności nieruchomości na gminę lub Skarb Państwa w drodze umowy zawartej z gminą lub – jeśli gmina nie wyrazi woli zawarcia umowy – ze Skarbem Państwa.

W orzecznictwie dominował pogląd o skuteczności jednostronnego zrzeczenia się prawa użytkowania wieczystego z powołaniem się na stosowany per analogiam art. 179 k.c. Po utracie mocy przez ten przepis, na skutek wyroku TK z 15 marca 2005 r., w orzecznictwie początkowo nadal dominował pogląd o możliwości zrzeczenia się użytkowania wieczystego, lecz zamiast analogii z art. 179 k.c. jako podstawę wskazywano art. 246 k.c. per analogiam (np. uchwała SN z 19 maja 2006 r., III CZP 26/06).

Teza o skuteczności zrzeczenia się użytkowania wieczystego budzi wątpliwości także za okres sprzed uchylenia art. 179 k.c. Prawo użytkowania wieczystego co do zasady powstaje na mocy umowy (art. 234 k.c.), a ogólną zasadą prawa cywilnego jest brak możliwości jednostronnego rozwiązania stosunku prawnego powstałego na mocy umowy, chyba że przepis szczególny przyznaje takie uprawnienie lub same strony zastrzegły je w umowie. Ograniczone prawo rzeczowe także powstaje na mocy umowy (art. 245 k.c.), lecz na mocy przepisu szczególnego, tj. art. 246 k.c., uprawniony może jednostronnym oświadczeniem woli spowodować wygaśnięcie swojego prawa.

Przeciwko rozciąganiu możliwości zrzeczenia się ograniczonego prawa rzeczowego na użytkowanie wieczystego przemawia zasada unikania rozszerzającej wykładni przepisów szczególnych. 

Przede wszystkim za niedopuszczalnością zrzeczenia się prawa użytkowania wieczystego przemawia art. 240 k.c. Przepis ten stanowi o podstawach rozwiązania przez sąd umowy stanowiącej podstawę powstania użytkowania wieczystego na żądanie właściciela, wbrew użytkownikowi wieczystemu. Przepis ten wydaje się odwoływać do już istniejącej instytucji rozwiązania umowy i jedynie regulować szczególny przypadek rozwiązania na żądanie właściciela.

Postanowienie SN z dnia 19 września 2023 r., II CSKP 935/22

Standard: 74379 (pełna treść orzeczenia)

W dacie złożenia przez pozwanych oświadczenia o zrzeczeniu się udziału w prawie użytkowania wieczystego (6 grudnia 2005 r.), stosowany per analogiam art. 179 k.c. stanowił podstawę zrzeczenia się użytkowania wieczystego, jeżeli oświadczenie o zrzeczeniu zostało złożone w czasie jego obowiązywania.

Wyrokiem z 15 marca 2005 r., K 9/04 Trybunał Konstytucyjny stwierdził niezgodność tego przepisu z Konstytucją, jednakże odroczył termin utraty mocy obowiązującej art. 179 k.c. do dnia 15 lipca 2006 r. Wobec tego nie może być wątpliwości, że 6 grudnia 2005 r. generalnie istniała możliwość złożenia przez uprawnionego jednostronnego oświadczenia woli o zrzeczeniu się użytkowania wieczystego (zob. wyr. SN z 31 stycznia 2002 r., IV CKN 1325/00; uchw. SN (7) z 8 grudnia 2004 r., III CZP 47/04; post. SN z 4 listopada 2005 r., V CK 784/04; post. SN z 30 czerwca 2006 r., V CSK 131/06; uchw. SN z 8 marca 2007 r., III CZP 18/07; post. SN z 24 lipca 2008 r., IV CSK 133/08; wyr. SN z 16 stycznia 2009 r., V CSK 259/08).

Wyrok SN z dnia 29 grudnia 2020 r., I CSK 27/19

Standard: 55648 (pełna treść orzeczenia)