Wyrok z dnia 2002-01-31 sygn. IV CKN 1325/00

Drukuj dokument lub zaznaczenie Kopiuj zaznaczony tekst bez formatowania

Sygn. akt IV CKN 1325/00

WYROK

W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ

Dnia 31 stycznia 2002 r.

Sąd Najwyższy w składzie:

SSN Zbigniew Kwaśniewski (przewodniczący)

SSN Irena Gromska – Szuster (sprawozdawca)

SSN Marian Kocon

Protokolant Anna Grabowska

w sprawie z powództwa Syndyka masy upadłości Zakładów Przedsiębiorstwa Państwowego w G.

przeciwko Skarbowi Państwa – Prezydentowi Miasta […]

o ustalenie i wydanie,

po rozpoznaniu w Izbie Cywilnej w dniu 31 stycznia 2002 r.

na rozprawie

kasacji powoda od wyroku Sądu Apelacyjnego w Gdańsku

z dnia 14 października 1999 r., sygn. akt I ACa 495/99,

uchyla zaskarżony wyrok i przekazuje sprawę Sądowi Apelacyjnemu w Gdańsku do ponownego rozpoznania i rozstrzygnięcia o kosztach postępowania kasacyjnego.

Uzasadnienie

Syndyk Masy Upadłości Zakładów Przedsiębiorstwa Państwowego w G. w pozwie z dnia 22 czerwca 1998 r. skierowanym przeciwko Skarbowi Państwa – Prezydentowi Miasta […] wnosił o ustalenie nieważności zrzeczenia się w trybie art. 179 k.c. przez Zakłady - Przedsiębiorstwo Państwowe w G. na rzecz Skarbu Państwa prawa wieczystego użytkowania gruntu i prawa własności budynków dokonanego aktem notarialnym z dnia 27 kwietnia 1993 r. Zarzucił brak zgody na tę czynność wyrażonej w odpowiedniej formie przez organ administracji rządowej a także nieważność zrzeczenia z mocy art. 58 k.c. jako dokonanego na trzy dni przed ogłoszeniem upadłości Zakładów i mającego na celu uszczuplenie majątku masy upadłości oraz pokrzywdzenie wierzycieli. Pismem z dnia 5 listopada 1998 r. powodowy Syndyk rozszerzył powództwo żądając także nakazania stronie pozwanej wydania mu spornej nieruchomości.

Strona pozwana wnosiła o oddalenie powództwa.

Wyrokiem z dnia 29 grudnia 1998 r. Sąd Wojewódzki w Gdańsku oddalił powództwo ustalając między innymi, iż w czasie toczącego się postępowania o ogłoszenie upadłości Zakładów w G., ich zarządca komisaryczny podjął decyzję o zrzeczeniu się na rzecz Skarbu Państwa prawa wieczystego użytkowania nieruchomości położonej w G. przy ul […] i prawa własności wzniesionych na niej budynków. Pismem z dnia 27 kwietnia 1993 r. kierownik Urzędu Rejonowego w G. wyraził zgodę na tę czynność i w tym samym dniu zarządca komisaryczny złożył w formie aktu notarialnego oświadczenie, iż w imieniu Zakładów w G. zrzeka się na rzecz Skarbu Państwa prawa wieczystego użytkowania powyższej nieruchomości i prawa własności wzniesionych na niej budynków. Trzy dni później, w dniu 30 kwietnia 1993 r., Sąd Rejonowy w Gdańsku ogłosił upadłość Zakładów w G.. Postępowanie upadłościowe zostało umorzone postanowieniem z dnia 11 grudnia 1995 r. a następnie wszczęte ponownie postanowieniem o ogłoszeniu upadłości z dnia 17 lutego 1998 r. i toczy się nadal.

Oceniając roszczenia powoda Sąd Wojewódzki stwierdził, że pismo Kierownika Urzędu Rejonowego w G. z dnia 27 kwietnia 1993 r. nosiło wszelkie cechy decyzji administracyjnej i w istocie nią było, co oznacza, że zachowane zostały wymogi art. 179 k.c., bowiem na zrzeczenie się własności nieruchomości wyraził zgodę odpowiedni organ administracji rządowej. Sąd pierwszej instancji uznał także, iż nie ma podstaw do uwzględnienia powództwa w oparciu o art. 54 prawa upadłościowego, bowiem prawo syndyka do wytoczenia powództwa przewidzianego w tym przepisie wygasło po upływie roku od ogłoszenia upadłości. Stwierdził nadto, że nie ma także podstaw do podważania ważności zaskarżonej czynności prawnej w oparciu o klauzulę generalną sprzeczności z zasadami współżycia społecznego.

Apelacja powoda zaskarżająca wyrok Sądu Wojewódzkiego w całości oddalona została wyrokiem Sądu Apelacyjnego w Gdańsku z dnia 14 października 1999 r., choć Sąd drugiej instancji nie podzielił oceny prawnej Sądu pierwszej instancji w zakresie spełnienia przesłanek art. 179 k.c.

Sąd Apelacyjny wskazał, iż w doktrynie sporne jest w jakiej formie uprawniony organ administracji ma wyrazić wymaganą art. 179 k.c. zgodę na zrzeczenie się własności nieruchomości i jaki skutek wywołuje brak zgody wyrażonej w odpowiedniej formie. Opowiedział się za przeważającym poglądem, iż zgoda ta jest czynnością prawną wymaganą prawem cywilnym i jako taka powinna być wyrażona w formie przewidzianej tym prawem, nie zaś w formie decyzji administracyjnej. Formą tą w przedmiotowej sprawie jest forma aktu notarialnego pod rygorem nieważności, co wynika z art. 179 §1 k.c. w zw. z art. 73 § 2 k.c. i art. 63 k.c. Skoro zatem zgoda Kierownika Urzędu Rejonowego zawarta w piśmie z dnia 27 kwietnia 1993 r. nie została wyrażona w formie aktu notarialnego, jest dotknięta nieważnością, co sprawia, że zrzeczenie się własności nieruchomości jest bezskuteczne.

Z uwagi na to, że strona powodowa domagała się ustalenia nieważności a nie bezskuteczności zrzeczenia się przez Zakłady prawa użytkowania wieczystego nieruchomości i prawa własności budynków, zaś czynność ta jest ważna a jedynie nie wywołała skutków prawnych, Sąd Apelacyjny stwierdził, iż w konsekwencji prawidłowe było oddalenie tak sformułowanego powództwa.

Sąd ten podzielił także w całości ustalenia i ocenę prawną Sądu pierwszej instancji co do braku podstaw do uznania zaskarżonej czynności prawnej za nieważną z mocy art. 58 § 2 k.c. i z tych wszystkich względów oddalił apelację.

W kasacji od powyższego wyroku opartej na obu podstawach kasacyjnych wskazanych w art. 393¹ k.p.c. strona powodowa w ramach pierwszej podstawy kasacyjnej zarzuciła naruszenie art. 179 k.c. w zw. z art. 63 § 1 k.c. oraz art. 222 § 1 k.c. i art. 58 k.c. przez błędną wykładnię i niewłaściwe zastosowanie. Natomiast w ramach drugiej podstawy kasacyjnej zarzuciła naruszenie art. 316 §1 k.p.c. przez nierozpoznanie istoty sprawy, w wyniku pominięcia roszczenia powoda o wydanie nieruchomości oraz nie uwzględnienie faktu nie potwierdzenia do chwili wyrokowania przez organ administracyjny we właściwej formie zgody na zrzeczenie się własności nieruchomości.

W oparciu o powyższe zarzuty strona powodowa wnosiła o odpowiednią zmianę zaskarżonego wyroku prowadzącą do uwzględnienia powództwa, ewentualnie uchylenie orzeczenia i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania, przy uwzględnieniu w obu przypadkach kosztów postępowania kasacyjnego.

Sąd Najwyższy zważył, co następuje:

Oparcie kasacji na obu podstawach kasacyjnych wskazanych w art. 393¹ k.p.c. wymaga odniesienia się w pierwszej kolejności do zarzutów naruszenia przepisów postępowania, których prawidłowe stosowanie warunkuje możliwość właściwego zastosowania norm prawa materialnego.

Zarzut naruszenia art. 316 § 1 k.p.c. należy uznać za uzasadniony w części w jakiej skarżący zarzuca nie rozpoznanie apelacji odnoszącej się do roszczenia o wydanie nieruchomości.

Wyrok Sądu pierwszej instancji oddalający powództwo obejmował oddalenie wszystkich zgłoszonych w sprawie roszczeń a więc także zgłoszonego w dniu 5 listopada 1998 r. roszczenia o wydanie spornej nieruchomości. Z uwagi na to, że Sąd pierwszej instancji stwierdził zachowanie wszystkich wymogów art. 179 k.c. oraz brak podstaw do ustalenia nieważności zrzeczenia się własności nieruchomości z mocy art. 58 k.c., oczywistą konsekwencją takiego stanowiska było oddalenie także żądania wydania nieruchomości, choć w uzasadnieniu wyroku brak w tym przedmiocie rozważań. Sąd drugiej instancji natomiast stwierdził niezachowanie wymogu wyrażenia przez organ administracji rządowej we właściwej formie zgody na zrzeczenie się nieruchomości i w wyniku tego bezskuteczność zrzeczenia się przez Zakłady w G. prawa użytkowania wieczystego nieruchomości i prawa własności budynków. W tej sytuacji konieczne stało się rozważenie i ocena zgłoszonego w sprawie i objętego apelacją oddalonego roszczenia o wydanie nieruchomości. Niezależnie bowiem od tego na jakim zarzucie było ono oparte, stwierdzenie przez Sąd, że zrzeczenie się nieruchomości było bezskuteczne, powoduje, że prawo wieczystego użytkowania nieruchomości pozostaje przy dotychczasowym użytkowniku wieczystym, który ma prawo władać nieruchomością, a gdy jest jej pozbawiony, może zgłosić oparte na art. 233 k.c. w zw. z art. 222 §1 k.c. roszczenie o jej wydanie. Przesłanką takiego roszczenia może być zarówno nieważność jak i bezskuteczność zrzeczenia się nieruchomości i istnienie każdej z nich sąd winien ocenić rozważając roszczenie o wydanie nieruchomości, niezależnie od tego na której z tych podstaw zostało ono oparte i która okazała się zasadna. W tym stanie rzeczy pominięcie przez Sąd Apelacyjny oceny zgłoszonego w sprawie roszczenia o wydanie nieruchomości i oddalenie apelacji w całości, stanowi naruszenie art. 378 § 1 k.p.c. oraz art. 316 § 1 k.p.c. w związku z art. 391 § 1 k.p.c. i art. 385 k.p.c. Stanowi także naruszenie wskazanego w ramach pierwszej podstawy kasacyjnej art. 222 §1 k.c. stosowanego w zw. z art. 233 k.c. Zatem zarzuty kasacji powołujące się na naruszenie art. 316 §1 k.p.c. oraz art. 222 §1 k.c., aczkolwiek nie obejmujące pełnego zakresu naruszonych przepisów prawa, należy uznać za usprawiedliwione.

Przechodząc do oceny pozostałych zarzutów zgłoszonych w ramach pierwszej podstawy kasacyjnej stwierdzić należy, iż Sąd Apelacyjny dokonał prawidłowej wykładni art. 179 k.c. w zakresie zarówno oceny charakteru czynności prawnej zrzeczenia się własności (użytkowania wieczystego) nieruchomości, jak i charakteru wymaganej zgody organu administracji rządowej, jej formy i skutków jej niezachowania. Dodatkowo tylko wskazać trzeba, że w okresie, gdy doszło do zrzeczenia się nieruchomości przez Zakłady w G., przepis art. 179 k.c. dopuszczał możliwość zrzeczenia się własności nieruchomości jedynie indywidualnej albo osobistej, choć po nowelizacji kodeksu cywilnego przez ustawę z dnia 28 lipca 1990 r. (Dz. U. Nr 55 poz. 321) ograniczenie to nie było uprawnione, na co zwrócił uwagę Sąd Najwyższy w uchwale z dnia 8 września 1992 r. III CZP 89/92 (OSNCP 4/92 poz. 53). Możliwość zrzeczenia się własności oraz użytkowania wieczystego przez państwowe osoby prawne przewidywały przepisy art. 2b ust. 1 dodanego do ustawy z dnia 29 września 1990 r. o zmianie ustawy o gospodarce gruntami i wywłaszczaniu nieruchomości (Dz. U. Nr 679 poz. 464 ze zm.) przez art. 1 ustawy z dnia 7 października 1992 r. zmieniającej tę ustawę (Dz. U. Nr 91 poz. 455). Odsyłały one do art. 179 k.c. w zakresie zasad i trybu zrzeczenia się własności nieruchomości. Zatem wykładnia tego przepisu ma decydujące znaczenie dla oceny sposobu i trybu zrzeczenia oraz wymaganych przesłanek.

Jak słusznie stwierdził Sąd Apelacyjny zrzeczenie się własności nieruchomości jest jednostronną czynnością prawną rozporządzającą, która dla swej ważności wymaga formy aktu notarialnego a dla skuteczności wymaga zgody właściwego organu administracji rządowej. Zgoda ta jest czynnością prawotwórczą i jej brak powoduje, że zrzeczenie się własności nie dochodzi do skutku. Jest to zatem czynność prawna z zakresu prawa cywilnego a nie decyzja administracyjna, co przyjmuje zdecydowana większość przedstawicieli doktryny i co stwierdził także Naczelny Sąd Administracyjny w powołanym przez Sąd Apelacyjny wyroku z dnia 5 maja 1995 r. I S.A. 2052/94 (ONSA 1997/2/61).

Zasady wyrażania zgody przez „osobę trzecią”, jaką dla właściciela pragnącego zrzec się własności nieruchomości jest właściwy organ administracyjny, określają przepisy art. 63 k.c. Zgoda musi być zatem wyrażona w formie przewidzianej dla zrzeczenia i może być wyrażona także po dokonaniu zrzeczenia się przez właściciela nieruchomości. Skoro art. 179 k.c. dla ważności zrzeczenia się własności nieruchomości wymaga formy aktu notarialnego, to zgoda organu administracyjnego również musi być wyrażona w tej formie i także pod rygorem nieważności, zgodnie z zasadami art. 73 § 2 k.c. W rozpoznawanej sprawie zgoda została wyrażona nie w formie aktu notarialnego a zatem jest ona nieważna.

Nie powoduje to jednak samo przez się nieważności czynności prawnej zrzeczenia się własności nieruchomości a jedynie jej bezskuteczność do czasu wyrażenia takiej zgody (potwierdzenia jej) w formie aktu notarialnego. Jest to bowiem wówczas czynność prawna „kulejąca”, ze wszystkimi tego konsekwencjami, w tym także i tą, że w razie odmowy potwierdzenia, czynność staje się nieważna.

Nie można jednak pominąć, że zrzeczenie się własności nieruchomości jest jednostronną czynnością prawną, a zatem nie ma „drugiej strony”, która mogłaby wyznaczyć stosowny termin na potwierdzenie zgody, zaś dla pewności obrotu konieczne jest, by potwierdzenie takie nastąpiło jednak w rozsądnym terminie. Słusznie zatem strona powodowa wskazuje w kasacji, że stan bezskuteczności zawieszonej nie może trwać przez czas nieokreślony oraz, że mogą zajść okoliczności, które wyłączą możliwość potwierdzenia zgody organu administracyjnego na zrzeczenie się własności nieruchomości. Okolicznościami takimi mogą być, poza znacznym upływem czasu, także zmiana sytuacji prawnej osoby, która złożyła oświadczenie o zrzeczeniu się własności nieruchomości, zmiana stanu nieruchomości oraz inne okoliczności, które winny podlegać ocenie Sądu rozważającego w konkretnej sprawie skutki braku zgody organu administracji rządowej wymaganej w art. 179 k.c.

Sąd Apelacyjny nie rozważył okoliczności tego rodzaju, które występują w rozpoznawanej sprawie i mogą mieć wpływ na ocenę skutku wieloletniego nie potwierdzenia przez organ administracji rządowej zgody na zrzeczenie się nieruchomości. W szczególności nie rozważył czy fakt ogłoszenia upadłości Zakładów oraz stanowisko syndyka masy upadłości tych Zakładów co do zrzeczenia się nieruchomości, nie wyłączyły możliwości skutecznego potwierdzenia przez starostę zgody na zrzeczenie się przez Zakłady przed niemal dziewięciu laty prawa wieczystego użytkowania nieruchomości i prawa własności budynków. Brak takiej oceny uzasadnia trafność kasacyjnego zarzutu naruszenia art. 179 § 1 k.c. W tym miejscu należy wskazać, że stosownie do postanowień art. 393¹¹ § 2 k.p.c. w postępowaniu kasacyjnym nie jest dopuszczalne powoływanie nowych faktów i dowodów, a Sąd Najwyższy jest związany ustaleniami faktycznymi stanowiącymi podstawę zaskarżonego orzeczenia. Dlatego poza oceną tego Sądu pozostają nowe okoliczności i dowody w postaci aktu notarialnego zawierającego oświadczenie starosty o wyrażeniu zgody na zrzeczenie się przez ówczesne Zakłady spornej nieruchomości.

Na koniec, odnosząc się do zarzutu naruszenia art. 58 k.c., stwierdzić należy, że jest on zasadny jedynie w odniesieniu do naruszenia paragrafu drugiego tego przepisu.

Wprawdzie nie jest dostatecznie jasne stanowisko Sądu pierwszej instancji w tym przedmiocie, a Sąd odwoławczy nie sprecyzował go także, stwierdzając jedynie, że podziela je w całości, jednak wywieść z niego można, iż w ocenie obu Sądów ustawodawca wyczerpał możliwości ochrony wierzycieli przed czynnościami upadłego, konstruując powództwo przewidziane w art. 57 w zw. z art. 54 pr. upadł. Po upływie terminu do jego wytoczenia nie ma podstaw do podważania czynności upadłego na podstawie klauzul generalnych. Ocena taka jest jednak nieuprawniona. Powództwo z art. 57 w zw. z art. 54 pr. upadł. ma zupełnie inny zakres, cel i skutki, niż powództwo o ustalenie nieważności czynności prawnej z mocy art. 58 § 2 k.c. i żadne z nich nie wyklucza drugiego. Sąd Wojewódzki, jak się zdaje, również dopuszczał taką wykładnię powyższych przepisów, skoro mimo wcześniejszego zastrzeżenia, iż powództwo z art. 54 pr. upadł. wyczerpuje ochronę wierzycieli upadłego, podjął jednak próbę oceny roszczeń powoda w świetle postanowień art. 58 § 2 k.c. i stwierdził, że w sprawie brak szczególnych okoliczności uzasadniających podważenie na podstawie zasad współżycia społecznego czynności prawnej zrzeczenia się nieruchomości. Nie uzasadnił jednak swojego stanowiska w tym przedmiocie, podobnie jak Sąd Apelacyjny, i nie wskazał jakie okoliczności sprawy w tym aspekcie rozważył. Taka ocena usuwa się zatem spod kontroli instancyjnej.

Z tych wszystkich względów Sąd Najwyższy na podstawie art. 393¹³ §1 k.p.c. uchylił zaskarżony wyrok i przekazał sprawę Sądowi Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania, pozostawiając temu Sądowi rozstrzygnięcie o kosztach postępowania kasacyjnego (art. 108 §2 k.p.c. w zw. z art. 393¹⁹ k.p.c.).