Nienależne świadczenie w stosunkach złożonych, wielopodmiotowych

W przypadku stosunków trójstronnych, a taki miał miejsce w rozpoznawanej sprawie, przy badaniu nienależnego świadczenia z powodu braku kauzy i kwestii wystąpienia bezpodstawnego wzbogacenia należy uwzględnić, że podstawa prawna (kauza) świadczenia istnieje między innymi podmiotami niż strony stosunku przysporzenia (zapłaty) i wadliwość kauzy, a w konsekwencji nienależność świadczenia ocenia się nie według tego stosunku, lecz z punktu widzenia stosunku prawnego, z którego wynikał obowiązek zapłaty, a to, kto się wzbogacił kosztem spłacającego ocenia się według stosunku, z którego wynikał spłacony dług (por. m.in. wyroki SN z dnia 28 czerwca 1938 r. C II 3337/37 oraz z dnia 25 marca 2004 r. II CK 89/03)

Wyrok SN z dnia 25 listopada 2015 r., IV CSK 29/15

Standard: 66650 (pełna treść orzeczenia)

W stosunkach wielopodmiotowych, w których podstawa prawna dla świadczenia (causa) - przez którą należy rozumieć porozumienie stron, tj. solvensa i accipiensa, zawarte chociażby w sposób dorozumiany, co do celu przysporzenia -istnieje między innymi podmiotami, niż stronami przysporzenia. W tego rodzaju sytuacjach przysporzenie służy umorzeniu zobowiązania wobec innej osoby -odbiorcy świadczenia - niż odbiorcy przysporzenia. 

Badając, czy oznaczone przesunięcie majątkowe na tle wielopodmiotowego układu stosunków, stanowi świadczenie, należy mieć na względzie, że działanie określonej osoby w obrębie jednego stosunku, zmierzające do jego wykonania, może być zaliczone także na poczet innego stosunku, tj. stanowiące również wykonanie tego stosunku (por. wyrok SN z dnia 17 listopada 2006 r., V CSK 253/06).

W stosunkach wielopodmiotowych wadliwość podstawy prawnej dla świadczenia i w konsekwencji nienależność świadczenia ocenia się nie w odniesieniu do stosunku, w ramach którego nastąpiło przysporzenie, lecz w odniesieniu do stosunku kauzalnego, w ramach którego doszło do uzgodnienia celu przysporzenia. 

W konsekwencji w stosunkach wielopodmiotowych kondykcja przewidziana w art. 410 § 2 k.c. przysługuje między stronami świadczenia, tj. stosunku będącego przyczyną prawną (causą przysporzenia), a nie stosunku, w ramach którego doszło do przysporzenia obejmującego przedmiot świadczenia. W tego rodzaju sytuacjach nie można wyłączyć istnienia wadliwej podstawy prawnej świadczenia pomiędzy spełniającym świadczenie i odbiorcą tego świadczenia, mimo dokonania przysporzenia obejmującego przedmiot świadczenia na podstawie ważnej umowy łączącej spełniającego świadczenie z odbiorcą przysporzenia, niebędącym jednocześnie odbiorcą świadczenia.

Roszczenie kondykcyjne nie jest dopuszczalne wówczas, gdy pomiędzy tymi samymi stronami (zubożonym i wzbogaconym) istnieje roszczenie z innego tytułu o ten sam przedmiot, jest natomiast możliwe, jeżeli inne roszczenie może być skierowane przeciwko innej osobie.

W stosunkach wielopodmiotowych istnienie przesłanek roszczenia kondycyjnego określonych w art. 410 § 2 k.c., w tym brak zobowiązania, na podstawie którego doszło do spełnienia świadczenia jako elementu condictio ob rem, należy rozważyć pomiędzy stronami stosunku restytucyjnego, a nie stronami stosunku, w ramach którego doszło jedynie do dokonania przysporzenia osobie trzeciej niebędącej jednak odbiorcą świadczenia. 

Dla dokonania prawidłowej oceny nieistnienia podstawy prawnej świadczenia w stosunkach wielopodmiotowych istotne jest określenie, kto jest odbiorcą świadczenia, a nie jedynie odbiorcą przysporzenia, a tym samym podmiotem, przeciwko któremu może być skierowane roszczenie przewidziane w art. 410 § 2 k.c.

Wyrok SN z dnia 7 maja 2015 r., II CSK 444/14

Standard: 64879 (pełna treść orzeczenia)

Zobacz glosy