Skutki wytoczenia powództwa w imieniu dziecka przez rodzica nieuprawnionego do reprezentacji dziecka.

Jeżeli jedno z rodziców wszczyna w imieniu dziecka postępowanie cywilne, nie mogąc w tym zakresie reprezentować dziecka, czy to ze względu na ograniczenie władzy rodzicielskiej (a w konsekwencji i przedstawicielstwa ustawowego), czy z uwagi na treść art. 98 § 2 i 3 k.r.o., dochodzi do sytuacji, w której w imieniu osoby nie mającej zdolności procesowej (małoletniego dziecka) działa w postępowaniu osoba bez należytego ustawowego umocowania. Ten brak w zakresie reprezentacji prowadzi co do zasady do odrzucenia pozwu (art. 199 § 1 pkt 3 k.p.c.). Jednak jego usunięcie zgodnie z art. 70 k.p.c. pozwala na kontynuowanie postępowania z udziałem kuratora reprezentującego dziecko (art. 99 k.r.o.).

Zgodnie z art. 199 § 1 pkt 3 k.p.c. sąd odrzuci pozew, jeżeli powód nie ma zdolności procesowej, a nie działa za niego przedstawiciel ustawowy.

Małoletnie dziecko co do zasady nie ma zdolności procesowej (art. 65 k.p.c.). Jednak z powodu braku zdolności procesowej i niedziałania przedstawiciela ustawowego sąd odrzuci pozew dopiero wówczas, gdy brak nie będzie uzupełniony zgodnie z przepisami k.p.c. (art. 199 § 2 k.p.c.). 

Brak w postaci niedziałania przedstawiciela ustawowego jest zawsze usuwalny bądź przez zawiadomienie przedstawiciela ustawowego i jego wstąpienie do sprawy (jeżeli np. pozew został wniesiony osobiście przez stronę pozbawioną zdolności procesowej), bądź przez ustanowienie tego przedstawiciela (jeżeli strona nie miała tego przedstawiciela), w tym kuratora (art. 70 k.p.c.).

Sąd może dopuścić tymczasowo do czynności osobę niemającą należytego ustawowego umocowania, z tym zastrzeżeniem, że przed upływem wyznaczonego terminu braki będą uzupełnione, a czynności zatwierdzone przez powołaną do tego osobę (art. 70 § 2 k.p.c.). Sąd jest więc uprawniony do dopuszczenia tymczasowo do działania w sprawie w imieniu małoletniego dziecka rodzica, który – niezależnie od przyczyn – nie może dziecka reprezentować. Wszystkie czynności procesowe takiego rodzica będą skuteczne, jeżeli zostaną zatwierdzone przez powołaną do tego osobę – przedstawiciela ustawowego (kuratora). Kodeks postępowania cywilnego nie przewiduje w tym zakresie wyjątków (czynności, które nie mogą zostać zatwierdzone), a więc dotyczy to także wytoczenia powództwa. W konsekwencji, na skutek następczego zatwierdzenia przez kuratora czynności polegającej na wytoczeniu powództwa, czynność ta stanie się procesowo skuteczna (niewadliwa) ze skutkiem ex tunc.

Według art. 70 § 1 zd. 2 k.p.c. w wypadkach, w których ustanowienie przedstawiciela ustawowego powinno nastąpić z urzędu sąd zwraca się o to do właściwego sądu opiekuńczego. W szczególności jeżeli sąd, przed którym toczy się sprawa z powództwa małoletniego dziecka stwierdzi, że żadne z rodziców nie może reprezentować dziecka, obowiązany jest zgodnie z art. 572 § 1 k.p.c. zawiadomić o tym sąd opiekuńczy (zob. postanowienia SN z 4 października 1966 r., II CZ 117/66 i z 19 maja 2005 r., V CK 669/04). W takim wypadku sąd opiekuńczy ustanawia dla dziecka kuratora na podstawie art. 99 § 1 k.r.o. Kurator ten jest uprawniony do dokonywania wszelkich czynności łączących się ze sprawą (art. 99 § 2 k.r.o.). Wykonuje więc element władzy rodzicielskiej polegający na reprezentacji małoletniego dziecka.

Odmowa zatwierdzenia czynności przez kuratora skutkuje odrzuceniem pozwu (art. 199 § 1 pkt 3 w zw. z art. 199 § 2 k.p.c.). Nie jest też wykluczone, że w okolicznościach konkretnej sprawy zatwierdzenie przez kuratora czynności polegającej na wytoczeniu powództwa może zostać ocenione jako „ważniejsza sprawa”, wymagająca zezwolenia sądu opiekuńczego (art. 156 k.r.o.). Sytuacja kształtuje się nieco odmiennie na tle spraw majątkowych, gdzie czynności procesowe mogą być traktowane jako czynności zarządu majątkiem dziecka (zob. postanowienie Sądu Najwyższego z 5 lutego 1999 r., III CKN 1202/98, wyrok SN z 19 maja 2005 r., V CK 669/04). Wówczas podstawą udzielenia przez sąd opiekuńczy zezwolenia na dokonanie czynności przekraczającej zakres zwykłego zarządu majątkiem dziecka jest art. 101 § 3 k.r.o. (por. jednak postanowienia Sądu Najwyższego: z 17 października 2000 r., I CKN 319/00; z 25 lipca 2019 r., IV CZ 64/19).

Kurator jest również uprawniony, po ewentualnym zatwierdzeniu czynności, do cofnięcia pozwu na dalszym etapie postępowania. Przy czym ta ostatnia czynność powinna być co do zasady uznana za „ważniejszą sprawę” w rozumieniu art. 156 k.r.o., co oznacza, że wymaga zezwolenia sądu opiekuńczego (zob. art. 99 § 3 k.r.o.). Za taką kwalifikacją cofnięcia pozwu przemawia charakter tej czynności, sprowadzający się do rezygnacji z uzyskania ochrony prawnej, co niewątpliwie w istotny sposób rzutuje na sferę prawną małoletniego.

Nie sprzeciwia się temu naczelna zasada prawa rodzinnego – zasada dobra dziecka. Interes małoletniego dziecka jest dostatecznie zabezpieczony przez działanie kuratora, który ma obowiązek kierować się dobrem dziecka i interesem społecznym (art. 95 § 3 w zw. z art. 99 § 2 k.r.o.), i podlega nadzorowi sądu opiekuńczego. Sąd opiekuńczy jest więc władny dokonać ex post oceny, czy wszczęcie w imieniu małoletniego postępowania w konkretnej sprawie pozostaje w zgodzie z dobrem tego dziecka.

Uchwała SN z dnia 31 maja 2022 r., III CZP 28/22

Standard: 64304 (pełna treść orzeczenia)