Zakres dopuszczalności zażalenia poziomego do innego składu sądu II instancji (art. 394[2] k.p.c.)

Wprawdzie projektodawca nowelizacji deklarował zamiar poszerzenia zakresu stosowania zażalenia poziomego jako środka zaskarżenia postanowień sądu drugiej instancji, jednak jedyną znaczącą zmianą było wprowadzenie w art. 394[2] § 1 k.p.c. zażalenia poziomego na postanowienie sądu drugiej instancji o odrzuceniu apelacji. Jednocześnie został uchylony § 2 art. 394[2] k.p.c., co doprowadziło do usunięcia podstawy prawnej zaskarżenia zażaleniem innych postanowień sądu drugiej instancji kończących postępowanie w sprawie.

Zaskarżalność wszelkich orzeczeń sądu drugiej instancji, w tym postanowień wydanych na tym etapie postępowania ma charakter wyjątkowy (zob. uchwałę SN z dnia 18 lutego 2021 r., III CZP 14/20).

Orzeczenia zapadające na poziomie sądu drugiej instancji są co do zasady prawomocne z chwilą wydania, nawet wówczas, kiedy odnoszą się do zagadnień rozstrzygniętych przez sąd drugiej instancji po raz pierwszy. Nie jest więc argumentem na rzecz potrzeby poszukiwania drogi zapewnienia zaskarżalności postanowienia wydanego przez sąd drugiej instancji umieszczenie analogicznego postanowienia wydanego przez sąd pierwszej instancji w katalogu postanowień, na które przysługuje zażalenie, gdyż zaskarżalność postanowienia sadu pierwszej instancji realizuje standardy konstytucyjne, podczas gdy zaskarżalność postanowień sądu drugiej instancji – ponad te standardy wykracza.

W orzecznictwie Sądu Najwyższego nie ma przykładów dopuszczenia w drodze analogii zażalenia na postanowienie sądu drugiej instancji.

Jeżeli nawet celem nowelizacji przepisów o zażaleniach od postanowień sądu odwoławczego było poszerzenie katalogu zaskarżalnych postanowień sądu drugiej instancji, to zamysł ten nie został poparty treścią przepisów, skoro jednocześnie z wprowadzeniem bezwarunkowego zażalenia na postanowienie o odrzuceniu apelacji przez sąd drugiej instancji uchylony został art. 3941 § 2 k.p.c., mający szerszy charakter i stanowiący podstawę zaskarżenia różnorakich postanowień tego sądu, kończących postępowanie w sprawie, wydanych przez sąd drugiej instancji. Uchylony przepis ograniczał jednak zakres zażalenia do spraw, w których przysługiwała skarga kasacyjna, natomiast postanowienia sądu drugiej instancji kończące postępowanie w innych sprawach pozostawały niezaskarżalne, bez względu na ich wagę dla stron (por. np. postanowienia SN z dnia 24 stycznia 2019 r., II CZ 91/18 i z dnia 24 stycznia 2020 r., V CZ 100/19), dotyczyło to także postępowania upadłościowego, z uwagi na treść art. 33 ust 2 pr. up.

Katalog postanowień drugiej instancji wprost wskazanych jako zaskarżalne nie jest spójny, nie daje więc jednoznacznych podstaw do wnioskowania o konsekwentnej koncepcji ustawodawcy. Kształtowały go orzeczenia Trybunału Konstytucyjnego (por. np. wyroki TK z dnia 27 marca 2007 r., SK 3/05, z dnia 2 czerwca 2010 r., SK 38/09 i z dnia 30 października 2012 r., SK 20/11), zamieszczono w nim postanowienia odnoszące się do pomocy prawnej świadczonej z urzędu i środków przymusu stosowanych wobec strony, świadka lub biegłego. Nie obejmuje natomiast licznych postanowień, które są zaskarżalne na szczeblu sądu pierwszej instancji i mają istotne znaczenie dla ochrony interesów stron.

W doktrynie i orzecznictwie podkreśla się jego niekompletność nawet w obrębie objętych nim kategorii postanowień (zob. uzasadnienie uchwały SN z dnia 18 lutego 2021 r., III CZP 14/20). Stan ten nakazuje zachowanie szczególnej ostrożności przy interpretacji przepisów w kierunku rozszerzenia katalogu zaskarżalnych postanowień i to w drodze wnioskowania o charakterze generalnym (postanowienie o odrzuceniu zażalenia), powiązanym jedynie z formalnym rozstrzygnięciem, bez nawiązania do merytorycznego przedmiotu i charakteru postępowania, w którym zapadło.

Uchwała SN z dnia 23 czerwca 2022 r., III CZP 50/22

Standard: 63095 (pełna treść orzeczenia)

Jak wynika z uzasadnienia projektu ustawy nowelizującej, w kierunku poszerzenia zakresu zastosowania zażalenia poziomego miały zmierzać również zmiany regulacji zażalenia na postanowienia sądu drugiej instancji. Miała temu służyć modyfikacja art. 394[2] k.p.c., polegająca na uzupełnieniu zawartego w tym przepisie katalogu o postanowienie sądu drugiej instancji o odrzuceniu apelacji (art. 394[2] § 1 k.p.c.).

Przepis art. 394[1] § 2 k.p.c. uznano za zbędny i jako taki - podlegający uchyleniu (druk Sejmu VIII kadencji nr 3137; pkt IV.27b).

Na skutek uchylenia art. 394[1] § 2 k.p.c. doszło do zasadniczej zmiany kręgu postanowień sądu drugiej instancji wskazanych w ustawie jako podlegających zaskarżeniu zażaleniem. O ile powołany przepis dopuszczał zażalenie na wszelkie postanowienia sądu drugiej instancji kończące postępowanie w sprawie, wydane w sprawach, w których przysługuje skarga kasacyjna, o tyle znowelizowany art. 394[2] k.p.c. wyszczególnia - obok postanowień sądu drugiej instancji zaskarżalnych zażaleniem poziomym już przed wejściem w życie ustawy nowelizującej - tylko jedną kategorię postanowień sądu drugiej instancji kończących postępowanie w sprawie, tj. postanowienie o odrzuceniu apelacji. Postanowienie to, inaczej niż w dawnym stanie prawnym, jest zaskarżalne zażaleniem do innego składu sądu drugiej instancji bez względu na to, czy zostało wydane w sprawie kasacyjnej.

Uchwała SN z dnia 7 października 2021 r., III CZP 53/20

Standard: 63094 (pełna treść orzeczenia)