Prawo właściwe dla zobowiązania pozaumownego wynikającego z czynu niedozwolonego

Według art. 33 ustawy z dnia 4 lutego 2011 r. – Prawo prywatne międzynarodowe, która reguluje właściwość prawa dla stosunków z zakresu prawa prywatnego, związanych z więcej niż jednym państwem (art. 1), prawo właściwe dla zobowiązania ze zdarzenia niebędącego czynnością prawną określa rozporządzenie (WE) nr 864/2007/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 11 lipca 2007 r. dotyczące prawa właściwego dla zobowiązań pozaumownych ("Rzym II") (Dz. Urz. UE L 199 z 31.07.2007, str. 40).

Normy kolizyjne ujęte w art. 4 rozporządzenia Rzym II przewidują możliwość ustalenia jako prawa właściwego dla zobowiązań pozaumownych wynikających z czynu niedozwolonego:

1. prawa państwa, w którym powstała szkoda – art. 4 ust. 1,

2. prawa państwa, w którym osoba, której przypisuje się odpowiedzialność, oraz poszkodowany mają, w chwili powstania szkody, miejsce zwykłego pobytu – art. 4 ust. 2,

3. prawa państwa, z którym czyn niedozwolony pozostaje w znacznie silniejszym związku niż ustalony według wymienionych wcześniej norm kolizyjnych – art. 4 ust. 3 (reguła korekcyjna, która eliminuje ustalenie prawa właściwego według kryteriów zdefiniowanych w pkt a i b, czyli w ust. 1 i 2 art. 4).

Ustalenie prawa właściwego dla zobowiązania pozaumownego wynikającego czynu niedozwolonego podlega ocenie z uwzględnieniem przepisów rozporządzenia Rzym II i jest dokonywane przez sąd, do którego zostało skierowane roszczenie. Sąd ten powinien ustalić prawo właściwe niezależnie od merytorycznej zasadności (bezzasadności) tego roszczenia.

Podstawowym celem (ratio legis) norm rozporządzenia Rzym II jest określenie, jaki system prawny jest najściślej związany z sytuacją życiową, w ramach której powstała szkoda.

Prawodawca unijny określa w rozporządzeniu Rzym II, jaka okoliczność (łącznik) wyznacza związek między pewnym aspektem stanu faktycznego a prawem któregoś państwa unijnego, dając tym samym wyraz przekonaniu, że właśnie ta okoliczność przemawia za właściwością prawa najściślej związanego z daną sytuacją. Zasada najściślejszego związku stanowi istotę prawa prywatnego międzynarodowego, choć nie musi być expresis verbis deklarowana przez prawodawcę. 

Analiza poszczególnych przepisów rozporządzenia Rzym II prowadzi do stwierdzenia, że wyrażone w nich normy kolizyjne zawierają opisy łączników, które w przekonaniu prawodawcy unijnego określają prawo najściślej związane z danym aspektem stanu faktycznego. W szczególności wynika to z klauzuli najściślejszego związku. W tym celu jedną sytuację życiową rozdziela się między zakresy różnych norm kolizyjnych, z których każda określa prawo właściwe za pomocą innego, najodpowiedniejszego (z punktu widzenia prawodawcy) łącznika. W taki właśnie sposób jest skonstruowany art. 4 rozporządzenia Rzym II. 

Takie rozwiązanie, choć zasadniczo dobre, może w szczególnych przypadkach doprowadzić do sytuacji niezgodnej z celem regulacji, którym jest ustalenie prawa najściślej związanego z określoną sytuacją faktyczną. Z tej przyczyny, gdy dany aspekt stanu faktycznego jest w sposób oczywisty związany bardziej (ściślej) z prawem innym niż to, które zostało wskazane przez podstawową normę kolizyjną, prawodawca pozwala dokonać swoistej korekty określenia prawa właściwego. Podstawę tej korekty stanowią klauzule ściślejszego związku.

W przypadku czynów niedozwolonych prawodawca unijny przewiduje przede wszystkim (w pierwszej kolejności) stosowanie prawa państwa, w którym osoba, której przypisuje się odpowiedzialność, oraz poszkodowany mają, w chwili powstania szkody, miejsce zwykłego pobytu (art. 4 ust. 2 rozporządzenia Rzym II), względnie – jeśli nie mają oni miejsca zwykłego pobytu w tym samym państwie – stosowanie prawa państwa, w którym powstała szkoda (art. 4 ust. 1). Jeżeli jednak ze wszystkich okoliczności sprawy wyraźnie wynika, że czyn niedozwolony pozostaje w znacznie ściślejszym związku z państwem innym niż państwo wskazane w ust. 1 i ust. 2, stosuje się prawo tego innego państwa (art. 4 ust. 3).

Łączniki opisane w art. 4 ust. 1 i 2 (miejsce powstania szkody oraz miejsce zwykłego pobytu poszkodowanego i osoby, której przypisuje się odpowiedzialność za szkodę) stanowią w przekonaniu prawodawcy unijnego te okoliczności, które świadczą o ścisłym związku między sytuacją faktyczną a prawem danego państwa. Może się jednak okazać, że jeszcze ściślejszy jest związek wynikający z innych okoliczności, przewidzianych w art. 4 ust. 3. Wówczas zastosowanie znajdzie ten ostatni przepis.

W doktrynie prawa unijnego przyjmuje się z kolei, że konstrukcja ustalenia prawa właściwego dla deliktów przewidziana w art. 4 rozporządzenia Rzym II składa się z trzech norm kolizyjnych. Pierwsza z nich wyraża zasadę ogólną, a dwie pozostałe wprowadzają od tej zasady wyjątki. Podstawowa (ogólna) norma kolizyjna określa prawo właściwe za pomocą łącznika miejsca powstania szkody (art. 4 ust. 1). Pierwszy wyjątek od tej zasady – na rzecz właściwości prawa personalnego stron – wprowadza art. 4 ust. 2. Drugi wyjątek od zasady ogólnej wynika z normy korygującej, opartej na klauzuli ściślejszego związku, którą stanowi art. 4 ust. 3. Innymi słowy, konstrukcję ustalenia prawa właściwego przewidzianą w art. 4 rozporządzenia Rzym II można sprowadzić do schematu, zgodnie z którym, jeżeli sprawca i poszkodowany nie mają miejsca zwykłego pobytu w tym samym państwie, to zasada ogólna wyznacza wówczas właściwość prawa miejsca powstania szkody (art. 4 ust. 1), a w następnej kolejności należy brać pod uwagę normę korygującą z art. 4 ust. 3, zawierającą klauzulę ściślejszego związku. Z kolei, gdy sprawca i poszkodowany mają miejsce zwykłego pobytu w tym samym państwie, należy stosować normę wynikająca z wyjątku ustalającego prawo właściwe dla miejsca zwykłego pobytu sprawcy i poszkodowanego (art. 4 ust. 2), który to wyjątek w tym przypadku wyprzedza prawo właściwe ustalane na podstawie łącznika miejsca powstania szkody, a w następnej kolejności należy brać pod uwagę normę korygującą z art. 4 ust. 3.

Stosując w konkretnej sprawie art. 4 rozporządzenia Rzym II, należy przede wszystkim ustalić, czy domniemany sprawca szkody i poszkodowany mają miejsce zwykłego pobytu w tym samym państwie. Jeżeli tak, znajdzie zastosowanie norma wyrażona w art. 4 ust. 2, jeżeli nie – norma z art. 4 ust. 1. Każda z tych norm może być jednak pominięta na podstawie klauzuli ściślejszego związku przewidzianej w art. 4 ust. 3. Gdyby przedstawić omawianą sekwencję norm z pomocą przewidzianych w nich łączników, to wyglądałaby ona następująco: miejsce zwykłego pobytu wspólne dla sprawcy i poszkodowanego (ust. 2) – miejsce powstania szkody (ust. 1) – klauzula ściślejszego związku (ust. 3). Tym samym, wyjątek od ogólnej zasady rozporządzenia Rzym II, którą jest zasada legis loci damni określona w art. 4 ust. 1, a który jest wyrażony przez stworzenie szczególnego powiązania, w przypadku gdy obie strony mają miejsce zwykłego pobytu w tym samy państwie, jest okolicznością, która w przekonaniu prawodawcy unijnego zapewnia ściślejszy związek między stanem faktycznym a prawem właściwym niż miejsce powstania szkody. I stąd właściwość legis domicili communis ma pierwszeństwo przed właściwością legis loci damni.

Funkcją zespołu norm kolizyjnych wyrażonych w art. 4 rozporządzenia Rzym II jest zapewnienie pewności prawnej. Ten cel wyznacza również relacje zachodzące między trzema ujętymi w omawianym przepisie normami kolizyjnymi:‎(-) ogólną właściwością prawa miejsca powstania szkody, (-) wyjątkiem na rzecz właściwości prawa miejsca zwykłego pobytu sprawcy i poszkodowanego w tym samym państwie oraz (-) klauzulą ściślejszego związku o charakterze korygującym. Dokonując interpretacji art. 4 rozporządzenia Rzym II, należy sięgnąć do motywów wyrażonych w pkt 14 preambuły do tego aktu prawnego, z którego wynika, że omawiana regulacja ma nie jeden, ale dwa równorzędne cele. Obok pewności prawa chodzi o „potrzebę zapewnienia sprawiedliwości w indywidualnych przypadkach”. Dla realizacji pierwszego wymagania (pewności prawa) rozporządzenie ustanawia łączniki, które uznano za najbardziej odpowiednie do osiągnięcia tego celu. Dla realizacji drugiego (zapewnienie sprawiedliwości) przewidziano możliwość incydentalnej korekty ustalenia prawa właściwego w oparciu o klauzulę ściślejszego związku. Ma ona umożliwić odstąpienie od ogólnych zasad w tych wszystkich przypadkach, gdy wszystkie okoliczności sprawy przemawiają za wnioskiem, że czyn niedozwolony pozostaje w znacznie ściślejszym związku z innym państwem (i tym samym jego prawem). Uznano, że połączenie obu – w pewnym sensie przeciwstawnych – zasad ma tworzyć „elastyczne ramy norm kolizyjnych” i umożliwić również właściwemu sądowi „rozpatrywanie poszczególnych spraw w odpowiedni sposób”.

Wydaje się, że zasadniczym motywem wyboru – przez prawodawcę unijnego – jako łącznika podstawowego miejsca powstania (ujawnienia się) szkody (art. 4 ust. 1 rozporządzenia Rzym II), a nie miejsca zdarzenia powodującego szkodę, było to, że tylko ta pierwsza okoliczność zapewnienia w praktyce pewność wskazania prawa właściwego. Podkreśla się, że to powstanie szkody jest elementem podstawowym z perspektywy kształtowania się przesłanek odpowiedzialności pozaumownej w prawie materialnym, a ponadto sprawca szkody musi się liczyć z deliktowymi skutkami swego czynu także poza miejscem jego dokonania. Istotne są także praktyczne ułatwienia występujące przy określeniu właściwości prawa za pomocą łącznika miejsca powstania i trwania szkody, bowiem z reguły postępowanie o odszkodowanie toczy się właśnie w tym państwie, w którym szkoda wystąpiła (ujawniła się). Szkoda na osobie powstaje w państwie, w którym dane dobro (życie, zdrowie) zostało naruszone. Jeżeli oprócz zwykłego uszczerbku na zdrowiu spowodowanego przez czyn zabroniony ujawni się po jakimś czasie kolejny uszczerbek będący jego konsekwencją, to wywołane w ten sposób dalsze pogorszenie stanu zdrowia stanowi szkodę następczą, która narusza pierwotnie chronione dobro. Właściwość prawa miejsca powstania szkody pozostaje wówczas niezmieniona, w innym przypadku poszkodowany mógłby łatwo wpłynąć na jurysdykcję sądów, zmieniając miejsce zwykłego pobytu i licząc na to, że zastosowanie znajdzie prawo państwa, w którym ujawniły się dalsze następstwa czynu niedozwolonego.

Wyrok SN z dnia 19 maja 2022 r., I PSKP 54/21

Standard: 62720 (pełna treść orzeczenia)