Jurysdykcja temporalna Trybunału

Trybunał przypomina, że postanowienia Konwencji nie wiążą Układającej się Strony ani w zakresie jakiegokolwiek aktu lub faktu, który miał miejsce lub jakiejkolwiek sytuacji, która przestała istnieć przed datą wejścia w życie Konwencji w stosunku do tej Strony („data graniczna”). Jest to ugruntowana w orzecznictwie Trybunału zasada oparta na ogólnej regule prawa międzynarodowego wyrażonej w art. 28 Konwencji wiedeńskiej o prawie traktatów z 23 maja 1969 r. (patrz Varnava i inni p. Turcji [WI], nr 16064/90, 16065/90, 16066/90, 16068/90, 16069/90, 16070/90, 16071/90, 16072/90, 16073/90, ETPC 2009; Šilih p. Słowenii [WI], nr 71463/01, 9 kwietnia 2009 r., i Blečić p. Chorwacji [WI], nr 59532/00, ETPC 2006-III).

Jeśli działanie, zaniechanie lub decyzja, które rzekomo narusza Konwencję miały miejsce przed jej wejściem w życie, zaś postępowanie o naprawienie zarzuconego naruszenia zostało wszczęte lub toczyło się po jej wejściu w życie, postępowanie to nie może być uznane za część faktów będących przedmiotem zarzuconego naruszenia i nie podlega jurysdykcji temporalnej Trybunału (Varnava i inni, par. 130, i Blečić)

O ile jest prawdą, że począwszy od daty granicznej wszystkie działania i zaniechania Strony muszą być zgodne z Konwencją, o tyle nie nakłada ona na Układające się Strony osobnego obowiązku zadośćuczynienia krzywdom i szkodom wyrządzonym przed tą datą (Kopecký p. Słowacji [WI], nr 44912/98, ETPC 2004-IX). A zatem, w ustalaniu właściwości temporalnej Trybunału istotne jest, w każdej sprawie z osobna, określenie dokładnego czasu zarzuconej ingerencji. Trybunał musi w tym względzie mieć na uwadze zarówno fakty, które są przedmiotem skargi wniesionej przez skarżącego, jak i zakres prawa gwarantowanego przez Konwencję, które zostało rzekomo naruszone (Varnava i inni, jw., i Blečić).

Trybunał orzekał w wielu sprawach, w których fakty odnoszące się do aspektu materialnego art. 2 lub art. 3 pozostawały poza jego właściwością temporalną, podczas gdy fakty związane z aspektem proceduralnym, tj. postępowaniem późniejszym, mieściły się przynajmniej częściowo w zakresie jego właściwości (krótki opis orzecznictwa w tym zakresie patrz wyrok w sprawie Šilih, jw.).

Trybunał stwierdził, że obowiązek proceduralny prowadzenia skutecznego śledztwa wynikający z art. 2 ewoluował w kierunku odrębnego i niezależnego obowiązku. Choć u jego źródeł leżą fakty odnoszące się do aspektu materialnego art. 2, to może być on uznawany za odrębny obowiązek wynikający z art. 2 i mogący wiązać państwo nawet wówczas, gdy śmierć nastąpiła przed datą graniczną (patrz Varnava i inni, i Šilih).

Jakkolwiek, mając na uwadze zasadę pewności prawnej, właściwość temporalna Trybunału w kwestii przestrzegania obowiązku proceduralnego wynikającego z art. 2 w związku z przypadkami śmierci, do których doszło przed datą graniczną, nie jest nieograniczona w czasie (patrz Šilih). W wyroku w sprawie Šilih Trybunał określił granice swojej jurysdykcji temporalnej w sposób następujący:

„Po pierwsze, oczywiste jest, że w przypadku śmierci, do której doszło przed datą graniczną, właściwość temporalna Trybunału może obejmować jedynie proceduralne działania i zaniechania, do których doszło po tej dacie.

Po drugie, aby obowiązki proceduralne wynikające z art. 2 mogły zostać zastosowane wobec pozwanego państwa musi istnieć rzeczywisty związek między śmiercią a przyjęciem przez to państwo Konwencji.

A zatem, znaczna część działań proceduralnych wymaganych przez ten zapis – nie tylko rzetelne śledztwo w sprawie śmierci danej osoby, ale też wszczęcie skutecznego postępowania zmierzającego do ustalenia przyczyny śmierci i do pociągnięcia do odpowiedzialności sprawców za popełnione czyny – została bądź powinna była zostać podjęta po dacie granicznej.

Niemniej, Trybunał nie wyklucza, że w pewnych przypadkach związek ten może też opierać się na konieczności sprawdzenia, czy dane w Konwencji gwarancje i wartości, które leżą u jej podstaw są rzeczywiście i skutecznie chronione”.

W wyroku Varnava Trybunał wyjaśnił, że należy poczynić rozróżnienie między obowiązkiem prowadzenia śledztwa w sprawie podejrzanej śmierci i obowiązkiem prowadzenia śledztwa w sprawie podejrzanego zaginięcia:

„Zaginięcie jest zjawiskiem osobnym, które charakteryzuje się ciągłym stanem niepewności oraz bezkarności, którym towarzyszy brak informacji lub nawet umyślne ukrywanie i zatajanie tego, co miało miejsce (...). Taka sytuacja trwa czasami bardzo długo, wydłużając tym samym stan głębokiego niepokoju u krewnych ofiary. Nie można zatem sprowadzać zaginięcia do pojedynczego aktu lub zdarzenia „jednorazowego”; dodatkowa cecha odróżniająca późniejszy brak wyjaśnień na temat miejsca pobytu i losu zaginionej osoby jest podstawą istnienia sytuacji ciągłej. W rezultacie, obowiązek proceduralny pozostanie potencjalnie w mocy dopóty dopóki los osoby nie zostanie wyjaśniony; ciągły brak wymaganego śledztwa będzie uważany za naruszenie ciągłe (...). Będzie to też dotyczyć sytuacji, w których ostatecznie można domniemywać, że ofiara nie żyje”.

Trybunał podkreślił ponadto, że wymóg bliskiego związku między faktem śmierci i podjętymi działaniami śledczymi z jednej strony, a datą przyjęcia przez pozwane państwo Konwencji z drugiej strony – jak zostało to ujęte w wyroku w sprawie Šilih – istnieje tylko w przypadku zabójstwa lub budzącej podejrzenia śmierci, kiedy główny element faktograficzny, czyli śmierć ofiary, był bezsprzecznie znany, nawet jeśli dokładna jej przyczyna lub ostateczna odpowiedzialność nie były znane. W takich przypadkach, obowiązek proceduralny nie ma charakteru ciągłego (Varnava i inni).

Po wydaniu wyroku w sprawie Šilih, zasady określające właściwość temporalną Trybunału do rozstrzygania o „odrębnym” obowiązku prowadzenia śledztwa w sprawie śmierci jednostki, wynikającego z art. 2 Konwencji, zostały zastosowane w wielu sprawach.

Największą grupę tego rodzaju spraw stanowią skargi wniesione przeciwko Rumunii w związku z nieskutecznym śledztwem w sprawie przypadków śmierci manifestantów podczas rewolucji rumuńskiej w grudniu 1989 r. W sprawach tych Trybunał uznał swoją właściwość, tłumacząc, że z chwilą wejścia w życie Konwencji w stosunku do Rumunii, czynności śledcze nadal się toczyły (patrz Stowarzyszenie „21 grudnia 1989 roku” i inni p. Rumunii, nr 33810/07 i 18817/08, 24 maja 2011 r.; Pastor i Ticlete p. Rumuni, nr 30911/06 i 40967/06, 19 kwietnia 2011 r.; Lăpuşan i inni p. Rumunii, nr 29007/06, 30552/06, 31323/06, 31920/06, 34485/06, 38960/06, 38996/06, 39027/06 i 39067/06, 8 marca 2011 r.; Şandru i inni p. Rumunii, nr 22465/03, 8 grudnia 2009 r., i Agache i inni p. Rumunii, nr 2712/02, 20 października 2009 r.). Trybunał orzekł w podobny sposób w dwóch późniejszych sprawach, których przedmiotem były gwałtowne zamieszki, do jakich doszło w czerwcu 1990 r. (patrz Mocanu i inni p. Rumunii, nr 10865/09, 45886/07 i 32431/08, 13 listopada 2012 r.) i we wrześniu 1991 r. (Crăiniceanu i Frumuşanu p. Rumunii, nr 12442/04, 24 kwietnia 2012 r.).

Za wyjątkiem sprawy Tuna p. Turcji, której źródłem była śmierć w areszcie policyjnym na siedem lat przed uznaniem przez Turcję prawa do skargi indywidualnej (patrz Tuna p. Turcji, nr 13904/07, 19 stycznia 2010 r.), w pozostałych rozstrzyganych niedawno sprawach, w których przedmiotem zarzutu nie była śmierć wywołana działaniem funkcjonariuszy państwowych, do śmierci dochodziło w okresie od roku do czterech lat przed datą wejścia w życie [Konwencji], a większa część postępowania została przeprowadzona po tej dacie (patrz Kudra p. Chorwacji, nr 13904/07, 18 grudnia 2012 r.: cztery lata, śmiertelny wypadek przy pracy wywołany zaniedbaniem firmy prywatnej; Igor Shevchenko p. Ukrainie, nr 22737/04, 12 stycznia 2012 r.: trzy lata, wypadek drogowy; Bajić p. Chorwacji, nr 41108/10, 13 listopada 2012 r.: cztery lata, błąd lekarski; Dimovi p. Bułgarii, nr 52744/07, 6 listopada 2012 r.: trzy lata, śmierć wywołana pożarem; Velcea i Mazăre p. Rumunii, nr 64301/01, par. 85-88, 1 grudnia 2009 r.: jeden rok, kłótnia rodzinna; Trufin p. Rumunii, nr 3990/04, 20 października 2009 r.: dwa lata, zabójstwo; i Lyubov Efimenko p. Ukrainie, nr 75726/01, 25 listopada 2010 r.: cztery lata, kradzież z bronią w ręku i zabójstwo). W dwóch sprawach, okoliczność zadania śmierci krewnym skarżących przez powstańców i formacje paramilitarne odpowiednio na siedem i sześć lat przed datą graniczną nie spowodowała odmowy ze strony Trybunału zbadania istoty zarzutu podniesionego na podstawie proceduralnego aspektu art. 2 (patrz Paçaci i inni p. Turcji, nr 3064/07, 8 listopada 2011 r., i Jularić p. Chorwacji, nr 20106/06, 20 stycznia 2011 r.). Również okres trzynastu lat, jaki oddzielał śmierć syna skarżącego w następstwie bijatyki od wejścia w życie Konwencji w stosunku do Serbii nie pomniejszał znaczenia czynności procesowych podjętych po dacie granicznej (patrz Mladenović p. Serbii, nr 1099/08, 22 maja 2012 r.).

Trybunał zbadał także szereg spraw, w których skarżący byli rzekomo poddani traktowaniu niezgodnemu z art. 3 Konwencji w okresie przed datą graniczną. Trybunał orzekał, iż posiada jurysdykcję do zbadania, czy pozwany rząd przestrzegał – w okresie po wejściu w życie Konwencji – proceduralnego aspektu art. 3, który nakładał na niego obowiązek prowadzenia skutecznego śledztwa w sprawie brutalności policji (patrz Yatsenko p. Ukrainie, nr 75345/01, par. 40, 16 lutego 2012 r., i Stanimirović p. Serbii, nr 26088/06, 18 października 2011 r.), w sprawie zgwałcenia (patrz P.M. p. Bułgarii, nr 49669/07, 24 stycznia 2012 r.) i w sprawie znęcania się przez osobę prywatną (Otašević p. Serbii, nr 32198/07, 5 lutego 2013 r.).

Pomimo wciąż rosnącej liczby wyroków, w których Trybunał orzekł o swojej właściwości temporalnej powołując się na kryteria przyjęte w sprawie Šilih, ich praktyczne stosowanie było czasami powodem niepewności. Dlatego dalsze objaśnienie w tym zakresie jest pożądane.

Kryteria przedstawione w paragrafach 162 i 163 wyroku Šilih można streścić następująco. Po pierwsze, gdy śmierć miała miejsce przed datą graniczną, właściwość temporalna Trybunału obejmuje jedynie proceduralne działania i zaniechania, do których doszło po tej dacie. Po drugie, aby mógł zaistnieć obowiązek proceduralny, musi istnieć „rzeczywisty związek” między śmiercią jako zdarzeniem powodującym wszczęcie postępowania a wejściem w życie Konwencji. Po trzecie, związek, który nie jest „rzeczywisty” może niekiedy wystarczać do uznania właściwości Trybunału, wówczas gdy konieczna jest ona do zapewnienia rzeczywistej i skutecznej ochrony gwarancji i wartości, które legły u podstaw Konwencji. Trybunał oceni po kolei każdy z tych elementów.

Janowiec i inni przeciwko Rosji (Skargi nr 55508/07 oraz 29520/09)

Standard: 7568

Nota źródłowa

Kompetencja Trybunału ratione temporis obejmuje tylko okres po ratyfikacji przez pozwane Państwo Konwencji lub jej Protokołów. Od daty ratyfikacji wszystkie zarzucone działania i zaniechania Państwa muszą odpowiadać Konwencji lub jej Protokołom, a kolejne okoliczności wchodzą w zakres jurysdykcji Trybunału, nawet jeśli są one wyłącznie przedłużeniem sytuacji już istniejących (patrz między innymi, Yağci i Sargin przeciwko Turcji, wyrok z dnia 8 czerwca 1995 r., Series A nr 319-A, str. 16, i Almeida Garrett, Mascarenhas Falcão i inni przeciwko Portugalii, nr 29813/96, 30229/96, ECHR 2000-I).

Broniowskie przeciwko Polsce (skarga nr 31443/96)

Standard: 4355

Nota źródłowa