Test instytucjonalnej bezstronności sędziów nominatów neo-KRS
Niezawisłość, niezależność, godność, apolityczność urzędu (art. 178 konstytucji) Nienależyta obsada sądu (art. 439 § 1 pkt 2 k.p.k.) Uzasadnione wątpliwości co do bezstronności sędziego (art. 49 k.p.c.) Wyłączenie sędziego (art. 41 k.p.k.) Nieważność ze względu na skład sądu sprzeczny z przepisami prawa (art. 379 pkt 4 k.p.c.)
Choć polski system procesu karnego nie był, co oczywiste, przygotowany na taką konieczność i nie wypracowano w związku z tym trybu oraz zasad przeprowadzania tego rodzaju badania (testu), to jednak orzecznictwo sądowe wartościowe wskazówki w tej mierze odnalazło w orzecznictwie Europejskiego Trybunału Praw Człowieka (dalej ETPCZ), który w wyroku Wielkiej Izby z dnia 1 grudnia 2020 r., w sprawie Guðmundur Andri Ástráðsson przeciwko Islandii (wniosek nr 26374/18), wskazał m. in., że jeśli w procedurze powoływania sędziego doszło do nieprawidłowości, to w każdej późniejszej sprawie rozpoznawanej z udziałem tego sędziego konieczna może być ocena, czy były one na tyle poważne, że mogły doprowadzić do podważenia zasady bezstronności sądu orzekającego, a ocena ta polega na badaniu, czy w procesie powoływania sędziego doszło do naruszenia prawa krajowego, czy naruszenie to miało dostatecznie poważny charakter, wreszcie czyzostało ono ustalone i naprawione na szczeblu sądów krajowych.
Jasne jest, że dostrzegając wskazane wcześniej uwarunkowania ustrojowe w postaci wadliwie powołanej i obsadzonej Krajowej Rady Sądownictwa, organu o bardzo istotnej roli w procesie nominacji sędziowskich, dwa pierwsze kryteria takiej oceny zawsze wypadną dla badanego sędziego negatywnie. Doszło bowiem - jak zasadnie wskazuje się w uchwale z dnia 2 czerwca 2020 r. - do „dostatecznie poważnego” naruszenia prawa krajowego (Konstytucji RP) poprzez złożenie wniosku o powołanie sędziego przez organ ukształtowany odmiennie niż wynika to z art. 187 Konstytucji, który w dodatku, poprzez „zbliżenie” do władz politycznych, nie spełnia swej ustrojowej roli „stania na straży niezależności sądów i niezawisłości sędziów”. Zatem jedynie wynik badania obejmującego przestrzeń określoną w trzeciej warstwie koniecznego wyżej testu pozwala ustalić, czy konkretny sędzia, który uzyskał nominację w takich warunkach, tj. w sytuacji gdy obalone zostało domniemanie jego bezstronności, jest jednak in concreto bezstronny. Przesłanki warunkujące ów test w tej sferze niewątpliwie są, jak to znów trafnie wskazano w uchwale Sądu Najwyższego z dnia 2 czerwca 2022 r., tym bardziej surowe, im wyższe było stanowisko, o które testowany sędzia się ubiegał i obejmują one m. in. kwestię powiązania okresu drogi awansowej z objęciem ważkich stanowisk w administracji sądowej, dotyczą przebiegu obrad na forum Krajowej Rady Sądownictwa, opinii zgromadzeń ogólnych sędziów, opinii wizytatorów, osiągnięć zawodowych (w zestawieniu z osiągnięciami kontrkandydatów do awansu), a wreszcie sposób zachowania i postępowania po uzyskaniu awansu, w tym stopień związania z aktualnie urzędującą reprezentacją polityczną Ministerstwa Sprawiedliwości, jako organu władzy wykonawczej.
Skład Sądu orzekającego w niniejszej sprawie, jako odwoławczy, z udziałem sędziego R., nie może być uznany za sąd instytucjonalnie niezawisły i bezstronny. Skoro zaś tak, to trafny jest postawiony w kasacji zarzut (co i tak musiałoby być uwzględnione z urzędu) wydania przez Sąd Apelacyjny w Warszawie, w przedmiotowej sprawie, wyroku obarczonego uchybieniem o charakterze bezwzględnej przyczyny odwoławczej, wskazanym w art. 439 § 1 pkt. 2 k.p.k., skutkującym jego uchyleniem bez względu na wpływ tego uchybienia na jego treść.
Wyrok SN z dnia 6 kwietnia 2023 r., II KK 119/22
Standard: 68525 (pełna treść orzeczenia)
W wyroku ETPCz (Wielka Izba) z dnia 1 grudnia 2020r. – Guðmundur Andri Ástráðsson przeciwko Islandii (wniosek nr 26374/18).
ETPCz wskazał tu, że:
- procedura powoływania sędziów musi zapewniać gwarancje przeciwko niedopuszczalnym formom wpływania i uznaniowości innych władz, zarówno na wstępnym etapie powoływania, jak i w czasie sprawowania urzędu (pkt 224),
- naruszenie prawa w procesie powoływania sędziego może nadać nieprawidłowy charakter jego udziałowi w późniejszym sprawowaniu wymiaru sprawiedliwości (pkt 226),
- jeżeli w procedurze powoływania sędziego doszło do nieprawidłowości, to w każdej późniejszej sprawie rozpoznawanej z udziałem tego sędziego konieczna może być ocena, czy były one na tyle poważne, że mogły doprowadzić do podważenia zasady bezstronności sądu orzekającego (pkt 234).
Na tle m.in. powyższych uwag ETPCz sformułował trzypunktowy test, w oparciu o który, można by dokonywać oceny wagi uchybień mających miejsce przy powołaniu sędziego. Zbadać należy zatem, czy:
1. w procesie powoływania sędziego doszło do naruszenia prawa krajowego,
2.naruszenie to miało dostatecznie poważny charakter,
3.zostało ono ustalone i naprawione na szczeblu sądów krajowych.
Dostrzegając te uwagi, a także wskazane na wstępie uwarunkowania ustrojowe w postaci roli w procesie nominacji sędziowskich wadliwie powołanej i obsadzonej KRS, w istocie, a priori, odpowiedzieć można, że dwa pierwsze kryteria testu zawsze wypadać będą dla nominanta negatywnie. Doszło bowiem do naruszenia prawa krajowego – Konstytucji RP – poprzez złożenie wniosku o powołanie sędziego przez organ ukształtowany odmiennie niż wynika to z jej art. 187 i który poprzez „zbliżenie” do władz politycznych nie spełnia swej ustrojowej roli „stania na straży niezależności sądów i niezawisłości sędziów” (art. 186 ust.1). „Naruszenie prawa krajowego” tej rangi zawsze musi być oceniane jako „dostatecznie poważne”.
Tylko zatem sięgnięcie po trzeci punkt przedstawionego wyżej testu pozwala na ustalenie, że konkretny sędzia, który uzyskał nominację w opisywanych warunkach, nie jest stronniczy, w sytuacji, gdy obalone zostało domniemanie jego bezstronności, które było regułą przed 2018r. (obecnie zatem konieczny jest dowód pozytywny bezstronności, gdy uprzednio trzeba było wykazać sytuację przeciwną – brak bezstronności).
Z pewnością, jako reguły przy dokonywaniu omawianego testu trzeba postrzegać różną sytuację „badanych” osób w zależności od tego, czy otrzymały one nominację do sądu powszechnego, czy też Sądu Najwyższego, a w odniesieniu do sędziów sądów powszechnych – czy jest to pierwsza ich nominacja, czy też jest to awans na kolejne stanowisko sędziowskie.
co do osób otrzymujących pierwszą nominację sędziowską do sądu powszechnego, ich przydatność zawodowa jest najczęściej weryfikowana poprzez fakty odbycia stosownej aplikacji i zdania egzaminu sędziowskiego oraz przebieg asesury. W istocie nie ma tu innych kryteriów ich oceny, tak więc należy zakładać, iż osoby te otrzymałyby nominację bez względu na kształt KRS. To zaś prowadzi do wniosku, że trzeci punkt omawianego testu i tak winien wypaść dla nich pozytywnie.
Jako kolejną zasadę należy mieć na względzie stopniowalność kryteriów doboru do sądów różnego rzędu, gdyż surowsze są wymagania w stosunku do sędziów ubiegających się o awans do sądów, które znajdują się wyżej w strukturze sądownictwa (vide: op cit. wyrok ETPCz z dnia 1 grudnia 2020r., pkt 222).
Z pewnością dla oceny w ramach trzeciego etapu testu znaczenie będą miały też:
- równoczesność (lub zbliżony czas) uruchomienia drogi awansowej z objęciem ważnego stanowiska w administracji sądowej w drodze arbitralnej decyzji Ministra Sprawiedliwości,
- utajnienie obrad KRS w zakresie danej kandydatury,
- jednoznacznie negatywna opinia zgromadzenia ogólnego sędziów,
- porównanie osiągnięć zawodowych kandydata z doświadczeniem zawodowym i poparciem środowiska dla kontrkandydatów,
- to, czy kandydat w ogóle miał kontrkandydata do awansu, czy też był jedyną osobą, która wzięła udział w danym konkursie.
W przypadku konieczności zbadania wpływu wadliwości powołania na urząd sędziego sądu powszechnego na zachowanie minimalnego standardu niezawisłości i bezstronności, przeprowadzenie takiej oceny za pomocą omawianego testu, będzie obligatoryjne, o ile nie zajdą wskazane wyżej okoliczności (czasowe i podmiotowe) pozwalające na rezygnację z jego przeprowadzenia.
Uchwała SN z dnia 2 czerwca 2022 r., I KZP 2/22
Standard: 60243 (pełna treść orzeczenia)
Przechodząc do sprecyzowania kryteriów istotnych dla dokonania kontroli, czy i w jakim stopniu wadliwości procesu nominacyjnego sędziego sądu powszechnego wpłynęły na gwarancje prawa do niezawisłego i bezstronnego sądu, wskazać trzeba, że kontrola ta powinna uwzględniać trzy istotne aspekty: (1) stopień wadliwości danego postępowania konkursowego, (2) okoliczności odnoszące się do samego sędziego biorącego w nim udział oraz (3) charakter sprawy, w której orzeka sąd z udziałem takiego sędziego (zob. uchwała trzech Izb SN, pkt 47). Ocena ta powinna zostać przeprowadzona przy wykorzystaniu normatywnego wzorca modelowego obserwatora – obywatela, z tym jednak zastrzeżeniem, że skoro celem kontroli jest zagwarantowanie konkretnej stronie prawa do rozpoznania jej sprawy przez niezawisły i bezstronny sąd, konieczne jest dostrzeżenie perspektywy prezentowanej przez tę stronę, a zatem zwłaszcza wnikliwe rozważenie argumentów przez nią podnoszonych. Z pewnością natomiast nie jest wystarczające samo przekonanie danego sędziego o tym, że ów standard niezawisłości i bezstronności spełnia.
Jako najistotniejsze kryteria, które należy wziąć pod uwagę przy ocenie wpływu wadliwości procesu powołania do pełnienia urzędu sędziego na naruszenie prawa do niezawisłego i bezstronnego sądu ustanowionego ustawą, wskazać trzeba:
1) w zakresie wadliwości samego postępowania konkursowego (por. uchwała trzech Izb SN, pkt 52):
-powiązania rodzinne, towarzyskie itp. sędziego z członkami KRS, w tym udzielenie poparcia kandydaturze na członka KRS oraz brak wyłączenia takich członków KRS w toku postępowania,-głosowanie członków KRS bez szczególnych, jawnie wyrażonych na posiedzeniu Rady powodów, odmiennie niż rekomendacja zespołu Rady,-brak jawności przy procedowaniu przez Radę danego konkursu,-wskazanie kandydata przez Radę pomimo braku opinii organów samorządu sędziowskiego lub pomimo opinii jednoznacznie ukazującej brak poparcia dla kandydatury (np. uzyskanie poparcia jednoznacznie niższego od kontrkandydata),-treść opinii wizytatora dotyczącej kompetencji kandydata, w tym zwłaszcza opinia negatywna lub też dokonanie wyboru kandydata o niższych kompetencjach niż kontrkandydaci; istotne znaczenie ma tu jednak rzetelność i bezstronność takiej oceny,-wysoka ocena pracy sędziego, potwierdzona dobrą stabilnością orzecznictwa, w tym brak stwierdzonych przewlekłości, nieterminowości, dobre wyniki statystyczne itp.,-okoliczności wskazujące na możliwy wpływ innych osób na decyzję KRS (np. udzielenie poparcia określonemu kandydatowi przez osobę spoza KRS, taką jak urzędnik Ministerstwa Sprawiedliwości, prezes sądu),2) okoliczności dotyczące osoby sędziego:
-czy wskutek powołania dana osoba otrzymała władzę sędziowską po raz pierwszy, czy też powołanie dotyczyło sędziego, który wcześniej został powołany do pełnienia tego urzędu w procedurze niebudzącej jakichkolwiek zastrzeżeń (przed 2018 r.), a aktualnie uzyskał awans do sądu wyższego rzędu (uchwała trzech Izb SN, pkt 49),-w przypadku awansowania – staż sędziowski,-szczebel w strukturze organizacyjnej sądownictwa, na który nastąpiło powołanie sędziego – im wyższy szczebel tym wyższy poziom wymagań (uchwała trzech Izb SN, pkt 48),-tempo i skala awansowania w strukturze wymiaru sprawiedliwości (np. awans na szczebel wyższy niż sąd bezpośrednio wyższego rzędu, przejście dwóch lub więcej szczebli sądownictwa w krótkim czasie nieznajdujące uzasadnienia w tempie rozwoju merytorycznych kompetencji sędziego),-uzyskanie delegacji do sądu wyższego rzędu na skutek arbitralnej decyzji Ministra Sprawiedliwości, która nie znajduje racjonalnego merytorycznego uzasadnienia w jakości pracy sędziego (uchwała trzech Izb SN, pkt 52) albo też przeciwnie – uzyskanie delegacji Prezesa lub Ministra do sądu wyższego rzędu wskutek inicjatywy danego wydziału tego sądu w związku z wysoką oceną jakości pracy sędziego,-istnienie silnych powiązań osoby powołanej z władzą wykonawczą lub ustawodawczą, uprzednie pełnienie urzędów i funkcji w ramach tych władz, zaangażowanie sędziego, zwłaszcza bezpośrednio przed powołaniem, w działalność jednostek podległych władzy wykonawczej, np. Ministerstwa Sprawiedliwości, KSSiP, KRS (uchwała trzech Izb SN, pkt 52; wyrok SN z dnia 5 grudnia 2019 r., III PO 7/18, pkt 66),-objęcie funkcji kierowniczych w sądach (np. prezesa sądu) w sytuacji odwołania poprzednika przed upływem kadencji bez uzasadnienia merytorycznego,-bycie beneficjentem władzy wykonawczej wskutek podejmowania przez sędziego dodatkowej działalności uzależnionej od decyzji organów tej władzy (np. prowadzenie szkoleń na zlecenie jednostek podległych Ministerstwu Sprawiedliwości, branie udziału w komisjach egzaminacyjnych jako przedstawiciel Ministra Sprawiedliwości),-uprzednie dawanie wyrazu swoim jednoznacznym sympatiom politycznym, np. poprzez media społecznościowe czy też prezentowanie poparcia dla działań władzy wykonawczej dotyczących wymiaru sprawiedliwości, które godzą w jego niezależność (wyrok SN z dnia 5 grudnia 2019 r., III PO 7/18, pkt 66),-podejmowanie przez sędziego w ramach wymiaru sprawiedliwości działalności wymierzonej w niezawisłość sędziowską (np. pełnienie funkcji w ramach organów postępowania dyscyplinarnego, podejmowanie działań mających na celu ściganie sędziego za działalność orzeczniczą),3) okoliczności dotyczące rozstrzyganej sprawy:
-sprawowanie przez sędziego orzecznictwa w pierwszej instancji lub też realizowanie funkcji kontroli instancyjnej,-charakter sprawy jako istotnej z punktu widzenia interesów władzy wykonawczej i ustawodawczej – chodzi tu przede wszystkim o sprawy mogące skutkować odpowiedzialnością Skarbu Państwa, sprawy dotyczące odpowiedzialności karnej osób pełniących funkcje w ramach władzy wykonawczej lub ustawodawczej, prawidłowości ich działania, sprawy dotyczące osób zaangażowanych w działalność polityczną (zarówno w ramach większości rządzącej, jak i opozycji), sprawy budzące zainteresowanie polityków oraz będące przedmiotem komentarzy politycznych, zwłaszcza ze strony osób sprawujących funkcje w ramach władzy wykonawczej w segmencie związanym z wymiarem sprawiedliwości (por. uchwała trzech Izb SN, pkt 50).W tym miejscu trzeba wyraźnie zaznaczyć, że ocena niezawisłości sędziowskiej przez pryzmat wskazanych powyżej kryteriów nie ma charakteru ani jednorazowego, ani stałego. Uznanie w jednej sprawie, że sędzia spełnia minimalny standard niezawisłego i bezstronnego sądu mimo dostrzegalnych wad procedury jego powołania nie oznacza, iż taka ocena będzie aktualna również później w przypadku innych spraw. Wprawdzie pewna grupa czynników, dotyczących przede wszystkim samego postępowania nominacyjnego ma charakter stały i zasadniczo niezmienny, to jednak okoliczności dotyczące osoby sędziego mogą ulegać zmianie na przestrzeni czasu. Z kolei czynniki związane ze sprawą, która ma być rozstrzygana, z istoty rzeczy mają charakter zmienny, gdyż dotyczą tylko jednej konkretnej sprawy podlegającej w danym momencie rozpoznaniu przez sędziego i ulegają zmianie na gruncie kolejnej sprawy. Jeżeli przeprowadzane badanie ma mieć charakter realny, wskazane kryteria – zwłaszcza dotyczące osoby sędziego – muszą podlegać ocenie uwzględniającej możliwość ich dynamicznej zmiany w perspektywie czasowej.
Należy jednocześnie zgodzić się z poglądem, że dla uznania, iż w przypadku konkretnego sędziego zachowany jest minimalny standard warunkujący postrzeganie sądu jako bezstronnego i niezawisłego, istotne znaczenie może mieć stwierdzenie, że dana osoba z uwagi na wysoką ocenę merytoryczną jej dotychczasowej pracy i kompetencji oraz walorów etycznych spełniałaby obowiązujące kryteria wskazania na urząd sędziego także w poprawnie ukształtowanej procedurze postępowania przed Krajową Radą Sądownictwa. Dotyczyć to może także osób, które miały pozytywne opinie wynikające z rzetelnej oceny, w tym w szczególności z bezstronnych wizytacji. Inną okolicznością świadczącą o dbałości sędziego o zachowanie zasad bezstronności i niezawisłości jest podjęcie starań o wyjaśnienie dotyczących go wątpliwości przed przystąpieniem do rozpoznania sprawy (np. przez sygnalizację z art. 41 k.p.k.).
Badanie prawidłowości postępowania, w wyniku którego doszło do powołania danej osoby na stanowisko sędziego pod kątem wpływu na prawo do rozpoznania sprawy przez niezawisły i bezstronny sąd ustanowiony ustawą, jeśli idzie o ocenę kandydata musi przede wszystkim polegać na weryfikacji, czy przedstawienie przez Krajową Radę Sądownictwa danej kandydatury Prezydentowi RP nie nosiło znamion dowolności, wynikającej z braku dostatecznych merytorycznych podstaw do wyłonienia takiej, a nie innej kandydatury, co z kolei świadczyć może o niedopuszczalnym, wykraczającym poza ramy wynikające z obowiązujących ustaw, wpływie władzy wykonawczej i ustawodawczej na proces powoływania sędziów.
Podkreślić należy, że przedstawione powyżej kryteria podlegają ocenie w ich całokształcie, przy czym kwestią indywidualnej oceny w realiach danej sprawy jest to, jak wiele tych czynników powinno zaistnieć, aby uznać, że nie jest zachowany minimalny standard warunkujący postrzeganie sądu jako bezstronnego i niezawisłego. Co oczywiste, poszczególne kryteria nie mają równej wagi, a przeprowadzane badanie nie jest rachunkiem matematycznym. Oznacza to, że nie sposób określić granicy, po przekroczeniu której należałoby stwierdzić, że zachodzi istotne ryzyko naruszenia prawa do niezawisłego i bezstronnego sądu. Ocena ta musi być dokonywana in concreto. Konieczne jest tu bowiem wzięcie pod uwagę wszystkich potencjalnych kryteriów oraz stopnia ich natężenia, a następnie wyważenie, na ile te stwierdzone czynniki – ujmowane łącznie – stwarzają uzasadnione zagrożenie, że obiektywnie ujmując sędzia nie będzie postrzegany jako niezawisły i bezstronny, co prowadzić musiałoby do uznania, że naruszone zostanie prawo strony do rozpoznania sprawy przez niezawisły i bezstronny sąd.
Postanowienie SA w Gdańsku z dnia 14 października 2021 r., II AKa 154/21
Standard: 60367 (pełna treść orzeczenia)