Wolność myśli, sumienia i wyznania - Świadkowie Jehowy - służba wojskowa

Trybunał zauważa, że wstępne stanowisko Europejskiej Komisji Praw Człowieka zostało sformułowane w sprawie Grandrath przeciwko Republice Federalnej Niemiec (skarga nr 2299/64, Sprawozdanie Komisji z dnia 12 grudnia 1966 r., Rocznik, tom 10, s. 626) dotyczącej Świadka Jehowy dążącego do uzyskania zwolnienia nie tylko od służby wojskowej, ale także od cywilnej służby zastępczej. Podniósł on zarzut naruszenia art. 9 Konwencji na tej podstawie, że władze nałożyły na niego obowiązek odbycia służby sprzecznej z jego sumieniem i wyznaniem oraz ukarały go za odmowę odbycia takiej służby. Komisja na wstępie zauważyła, że mimo, iż art. 9 gwarantuje prawo do wolności myśli, sumienia i wyznania w zakresie ogólnym, art. 4 Konwencji zawiera postanowienie, które wyraźnie odnosi się do kwestii obowiązkowej służby odbywanej zamiast służby wojskowej w przypadku osób odmawiających służby wojskowej ze względu na przekonania. Komisja stwierdziła, że skoro art. 4 wyraźnie uznaje, że wobec osób odmawiających służby wojskowej ze względu na przekonania zamiast służby wojskowej zastosowana może być służba cywilna, postanowienia Konwencji nie upoważniają danej osoby do zwolnienia od takiej służby na podstawie sprzeciwu w oparciu o klauzulę sumienia. Komisja za zbędne uznała rozpatrzenie wszelkich kwestii dotyczących interpretacji pojęcia „wolności sumienia i wyznania” użytego w art. 9 i rozpatrując to postanowienie odrębnie stwierdziła, że nie doszło do jego naruszenia.

Podobnie, w sprawie X. przeciwko Austrii (skarga nr 5591/72, decyzja Komisji z dnia 2 kwietnia 1983 r., Zbiór nr 42, s. 161) Komisji stwierdziła, że interpretując art. 9 Konwencji wzięła także pod uwagę postanowienia art. 4 § 3 litera (b) Konwencji, który stanowi, że praca przymusowa lub obowiązkowa nie powinna obejmować „żadnej służby o charakterze wojskowym, bądź służby wymaganej zamiast służby wojskowej w tych krajach, które uznają odmowę służby wojskowej ze względu na przekonania”. Zawarcie słów „w krajach, które uznają odmowę służby wojskowej ze względu na przekonania” w art. 4 § 3 litera (b), to w gestii Wysokich Układających się Stron pozostawiono wybór, czy uznać odmowę służby wojskowej ze względu na przekonania oraz czy, w przypadku jej uznania, umożliwić odbycie służby zastępczej. Z tego powodu Komisja uznała, że art. 9, interpretowany z uwzględnieniem art. 4 § 3 litera (b), nie nakłada na Państwo obowiązku uznania odmowy służby wojskowej ze względu na przekonania, a co za tym idzie wprowadzenia specjalnych ustaleń na potrzeby wykonania prawa osób do wolności sumienia i wyznania w zakresie, w jakim wpływa ono na ciążący na tych osobach obowiązek odbycia służby wojskowej. W związku z powyższym artykuły te nie uniemożliwiały karania osób odmawiających służby wojskowej ze względu na przekonania Państwu, które takich osób nie uznawało.

Podejście to zostało potwierdzone przez Komisję w późniejszym czasie w sprawie X przeciwko Republice Federalnej Niemiec, dotyczącej złożenia przez skarżącego sprzeciwu sumienia wobec cywilnej służby zastępczej (skarga nr 7705/76, decyzja Komisji z dnia 5 lipca 1977 r., Zbiór Decyzji i Sprawozdań (DR) nr 9, s. 196). W sprawie Osób odmawiających służby wojskowej ze względu na przekonania przeciwko Danii (skarga nr 7565/76, decyzja Komisji z dnia 7 marca 1977 r., DR nr 9, s. 117) Komisja przypomniała, że prawo do odmowy działania sprzecznego z własnym sumieniem nie znajduje się wśród praw i wolności gwarantowanych przez Konwencję. W sprawie A przeciwko Szwajcarii (skarga nr 10640/83, decyzja Komisji z dnia 9 maja 1984 r., DR nr 38, s. 219) Komisja potwierdziła swoje stanowisko i dodała, że ani nałożenie na stronę skarżącą wyroku z tytułu odmowy służby wojskowej ani fakt, że wyrok ten nie został zawieszony, nie mógł stanowić naruszenia art. 9.

Stwierdzenie, że Konwencja nie gwarantuje prawa do odmowy działania sprzecznego z własnym sumieniem, zostało podtrzymane przez Komisję w kilku kolejnych sprawach (zob. sprawę N. przeciwko Szwecji, skarga nr 10410/83, decyzja Komisji z dnia 11 października 1984 r., DR nr 40, s. 203; zob. także mutatis mutandis sprawę Autio przeciwko Finlandii, skarga nr 17086/90, decyzja Komisji z dnia 6 grudnia 1991 r., DR nr 72, s. 245; sprawę Peters, op. cit.; oraz sprawę Heudens, op.cit.). Niemniej jednak w tych sprawach Komisja była gotowa uznać, że za wyjątkiem powyższych zasad stan faktyczny wchodził w zakres działania art. 9, a więc konieczne było rozpatrzenie zarzutów dyskryminacji wniesionych przez skarżących w oparciu o art. 14 Konwencji.

Kwestia skazania za odmowę służby wojskowej ze względu na przekonania została wniesiona przed Trybunał w dwóch sprawach. Jednakże w obu tych sprawach Trybunał nie uznał za konieczne rozpatrzenia problemu zastosowania art. 9 i zdecydował się rozpatrzyć tę kwestię w oparciu o pozostałe postanowienia Konwencji, a mianowicie art. 14 i art. 3 (zob. sprawę Thlimmenos oraz sprawę Ülke).

Mimo że zasada pewności prawa, jego przewidywalności oraz równości wobec prawa wymagają, aby Trybunał zasadniczo nie odstępował, nie posiadając ku temu ważnych powodów, od precedensów ustanowionych w swoich poprzednich orzeczeniach, to niezastosowanie przez Trybunał dynamicznego, ewolucyjnego podejścia skutkowałoby ograniczeniem procesu reformowania i udoskonalania prawa (zob. Vilho Eskelinen i Inni przeciwko Finlandii [Wielka Izba], skarga nr 63235/00, ETPC 2007-IV, oraz sprawę Micallef przeciwko Malcie [Wielka Izba], skarga nr 17056/06, ETPC 2009-...). Dlatego też zasadnicze znaczenie ma, aby postanowienia Konwencji były interpretowane i stosowane w sposób, który sprawi, że zawarte w nich prawa będą praktyczne i skuteczne, a nie teoretyczne i iluzoryczne (zob. sprawę Stafford przeciwko Zjednoczonemu Królestwu [Wielka Izba], skarga nr 46295/99, ETPC 2002-IV, oraz sprawę Christine Goodwin przeciwko Zjednoczonemu Królestwu [Wielka Izba], skarga nr 28957/95, ETPC 2002-VI).

Trybunał zauważa, że w przeciwieństwie do Komisji, która odmówiła zastosowania tego artykułu do takich osób, Trybunał przed niniejszą sprawą nigdy nie wydał orzeczenia w sprawie zastosowania art. 9 do osób odmawiających służby wojskowej ze względu na przekonania. Odmawiając takiego zastosowania Komisja ustaliła związek między art. 9 a art. 4 § 3 lit. (b) Konwencji, stwierdzając że drugi z tych artykułów pozostawia w gestii Układających się Stron wybór, czy uznać prawo do odmowy służby wojskowej ze względu na przekonania. W związku z powyższym osoby odmawiające służby wojskowej ze względu na przekonania zostały wyłączone z zakresu ochronnego art. 9, który nie mógł być interpretowany jako gwarantujący wolność od oskarżenia z tytułu odmowy służenia w armii.

Jednakże Trybunał nie jest przekonany, że taka interpretacja art. 4 § 3 lit. (b) odzwierciedla prawdziwy cel i znaczenie tego postanowienia. Trybunał zauważa, że w art. 4 § 3 lit. (b) pojęcie „pracy przymusowej lub obowiązkowej” zakazanej na mocy art. 4 § 2 nie obejmuje „służby o charakterze wojskowym ani służby wymaganej zamiast służby wojskowej w krajach, które uznają odmowę służby wojskowej ze względu na przekonania”. W tym względzie Trybunał również zwraca uwagę na prace przygotowawcze nad art. 4, których ustęp 23 stanowi, co następuje: „w literze [(b)], klauzula dotycząca osób odmawiających odbycia służby wojskowej ze względu na przekonania miała na celu wskazanie, że żadna służba wojskowa wymagana od tych osób nie będzie wchodzić w zakres pracy przymusowej ani obowiązkowej. Jako że pojęcie odmowy odbycia służby wojskowej ze względu na przekonania nie było uznane w wielu krajach, dodane zostało sformułowanie "w krajach, które uznają odmowę służby wojskowej ze względu na przekonania’”. Zdaniem Trybunału materiały prac przygotowawczych potwierdzają, że wyłącznym celem art. 4 § 3 litera (b) jest zapewnienie dalszego wyjaśnienia pojęcia „pracy przymusowej lub obowiązkowej”. Samo w sobie nie uznaje ani nie wyłącza ono prawa do odmowy służby wojskowej ze względu na przekonania, a więc nie powinno ograniczać zakresu praw zagwarantowanych art. 9.

Jednocześnie Trybunał ma na uwadze fakt, że wąska interpretacja art. 9 stosowana przez Komisję stanowiła odzwierciedlenie idei dominujących w danym momencie. Niemniej jednak Trybunał uznaje, że minęło wiele lat od momentu przedstawienia przez Komisję argumentacji wyłączającej prawo do odmowy służby wojskowej ze względu na przekonania z zakresu art. 9 w sprawach Grandrath przeciwko Federalnej Republice Niemiec oraz X. przeciwko Austrii. Mimo że uzasadnienie to zostało przy wielu późniejszych okazjach potwierdzone przez Komisję, jej ostatnia decyzja w tym zakresie została wydana w 1995 r. Od tamtego czasu doszło do wielu ważnych zmian zarówno w krajowych systemach prawnych Państw-członków Rady Europy, jak również na szczeblu międzynarodowym.

W związku z tym Trybunał przypomina, że Konwencja jest żywym instrumentem, który musi być interpretowany w świetle bieżących warunków i idei dominujących w Państwach demokratycznych (zob. m.in. sprawę Tyrer przeciwko Zjednoczonemu Królestwu, 25 kwietnia 1978 r., Seria A nr 26; sprawę Kress przeciwko Francji [Wielka Izba], skarga nr 39594/98, § 70, ETPC 2001-VI; oraz sprawę Christine Goodwin). Jako że jest to przede wszystkim system ochrony praw człowieka, Trybunał musi mieć na uwadze ulegające zmianie warunki w Układających się Państwach i reagować, na przykład, na wszelki pojawiający się konsensus dotyczący standardów, które należy osiągnąć (zob. sprawę Stafford oraz sprawę Scoppola przeciwko Włochom (nr 2) [Wielka Izba], skarga nr 10249/03, ETPC 2009-...). Ponadto, określając znaczenie pojęć i wyrażeń w tekście Konwencji, Trybunał może i musi wziąć pod uwagę elementy prawa międzynarodowego innego niż przepisy Konwencji oraz interpretację tych elementów przez organy właściwe. Konsensus kształtujący się na podstawie wyspecjalizowanych instrumentów międzynarodowych może stanowić istotną kwestię dla Trybunału przy interpretowaniu postanowień Konwencji w poszczególnych sprawach (zob. sprawę Demir i Baykara przeciwko Turcji [Wielka Izba], skarga nr 34503/97, 12 listopada 2008 r.).

Trybunał zauważa, że pod koniec lat 80-tych i 90-tych XX wieku istniała oczywista tendencja wśród Państw europejskich, zarówno tych będących Państwami-Członkami Rady Europy, jak również tych, które dołączyły do niej w późniejszym czasie, by uznawać prawo do odmowy służby wojskowej ze względu na przekonania (zob. paragraf 47 powyżej). Ogólnie rzecz biorąc, dziewiętnaście spośród Państw, które nie uznały jeszcze prawa do odmowy służby wojskowej ze względu na przekonania wprowadziło to prawo do swoich krajowych systemów prawnych mniej więcej w tym samym czasie, w którym wydana została ostatnia decyzja Komisji w tym zakresie. Dlatego też w momencie dojścia do domniemanej ingerencji w prawa skarżącego wynikające z art. 9, a mianowicie w 2002-2003 r., poza Armenią jedynie cztery inne Państwa członkowskie nie zapewniały możliwości ubiegania się o status osoby odmawiającej służby wojskowej ze względu na przekonania, choć trzy z tych Państw wprowadziły to prawo do swoich Konstytucji, ale nie wdrożyły jeszcze przepisów wykonawczych. Z związku z tym już w momencie wystąpienia okoliczności faktycznych istniał prawie konsensus wśród wszystkich Państw-członków Rady Europy, spośród których znaczna większość uznała już prawo do odmowy służby wojskowej ze względu na przekonania w swoim ustawodawstwie i stosowanej przez nie praktyce.

Co więcej Trybunał zauważa, że po wystąpieniu okoliczności faktycznych niniejszej sprawy kolejne dwa Państwa członkowskie przyjęły ustawy ustanawiające prawo do odmowy służby wojskowej ze względu na przekonania, w rezultacie Azerbejdżan i Turcja zostały jedynymi dwoma Państwami członkowskimi, które tego jeszcze nie dokonały. Ponadto Trybunał pragnie zauważyć, że Armenia, po zwolnieniu skarżącego z więzienia i wniesieniu niniejszej skargi, także uznała to prawo.

Trybunał wskazuje równie ważne zmiany dotyczące uznawania prawa do odmowy służby wojskowej ze względu na przekonania na różnych forach międzynarodowych. Najważniejszą z nich jest interpretacja postanowień Międzynarodowego Paktu Praw Obywatelskich i Politycznych (art. 8 i 18), podobnych do postanowień Konwencji (art. 4 i 9), przez Komitet Praw Człowieka ONZ. Początkowo Komitet Praw Człowieka ONZ przyjął to samo podejście co Komisja Europejska, wyłączając prawo do odmowy służby wojskowej ze względu na przekonania z zakresu art. 18 Międzynarodowego Paktu Praw Obywatelskich i Politycznych. Jednakże w 1993 r. w Uwadze Ogólnej nr 22 zmienił swoje początkowe podejście i uznał, że prawo do odmowy służby wojskowej ze względu na przekonania może wynikać z art. 18 w zakresie, w jakim obowiązek stosowania siły zagrażającej życiu rodzi poważny konflikt z wolnością sumienia i prawem do uzewnętrzniania wyznania i przekonań. W 2006 r. Komitet Praw Człowieka ONZ odmówił zastosowania art. 8 Międzynarodowego Paktu Praw Obywatelskich i Politycznych w dwóch sprawach przeciwko Korei Południowej dotyczących osób odmawiających służby wojskowej ze względu na przekonania i rozpatrzyła skargi tych osób wyłącznie w oparciu o art. 18 Międzynarodowego Paktu Praw Obywatelskich i Politycznych, stwierdzając, że doszło do naruszenia tego przepisu z tytułu skazania skarżących za odmowę służby wojskowej ze względów sumienia.

W odniesieniu do Europy należy wspomnieć podpisanie w 2000 r. Karty Praw Podstawowych Unii Europejskiej, która weszła w życie w 2009 r. Podczas gdy pierwszy ustęp art. 10 Karty powtarza art. 9 § 1 Konwencji niemalże dosłownie, jej drugi ustęp wyraźnie stanowi, że „[u]znaje się prawo do odmowy działania sprzecznego z własnym sumieniem, zgodnie z ustawami krajowymi regulującymi korzystanie z tego prawa”. Tak wyraźny dodatek jest niewątpliwie zamierzony (zob. mutatis mutandis sprawę Christine Goodwin oraz sprawę Scoppola) i odzwierciedla jednomyślne uznanie prawa do odmowy służby wojskowej ze względu na przekonania przez Państwa członkowskie Unii Europejskiej oraz wagę tego prawa we współczesnym społeczeństwie europejskim.

W Radzie Europy zarówno Zgromadzenie Parlamentarne Rady Europy (ZPRE), jak i Komitet Ministrów wielokrotnie wzywały do uznania prawa do odmowy służby wojskowej ze względu na przekonania Państwa członkowskie, które jeszcze tego nie dokonały. Ponadto uznanie prawa do odmowy służby wojskowej ze względu na przekonania stało się warunkiem wstępnym dla nowych Państw członkowskich dążących do wstąpienia do tej organizacji. W 2001 r. po ponownym wezwaniu Państw ZPRE oświadczyło, że prawo do odmowy służby wojskowej ze względu na przekonania stanowi podstawowy aspekt prawa do wolności myśli, sumienia i wyznania zagwarantowanego przez Konwencję (zob. paragraf 52 powyżej). W 2010 r. Komitet Ministrów, powołując się na zmiany w orzecznictwie Komitetu Praw Człowieka ONZ i postanowienia Karty Praw Podstawowych Unii Europejskiej także potwierdził taką interpretację pojęcia wolności sumienia i wyznania zagwarantowanej przez art. 9 Konwencji i zalecił, by Państwa członkowskie zagwarantowały osobom powołanym do służby wojskowej prawo do uzyskania statusu osoby odmawiającej służby wojskowej ze względu na przekonania.

W związku z powyższym Trybunał stwierdza, że od czasu decyzji Komisji w sprawie Grandrath przeciwko Republice Federalnej Niemiec oraz kolejnych jej decyzji, prawo krajowe zdecydowanej większości Państw-członków Rady Europy oraz odnośne instrumenty międzynarodowe, ewoluowały w taki sposób, że w momencie wystąpienia okoliczności faktycznych sprawy, w Europie i poza nią istniał już praktycznie powszechny konsensus w tym zakresie. W świetle takiego biegu spraw nie można powiedzieć, że zmiana interpretacji art. 9 w związku z wydarzeniami, które miały miejsce w 2002-2003 r., była nieprzewidywalna. Jest to tym bardziej prawdziwe, jeśli wziąć pod uwagę, że Armenia była stroną Międzynarodowego Paktu Praw Obywatelskich i Politycznych oraz, że wstępując do Rady Europy, zobowiązała się wprowadzić ustawę uznającą prawo do odmowy służby wojskowej ze względu na przekonania.

W związku z powyższym i zgodnie z podejściem „żywego instrumentu” Trybunał przyjmuje stanowisko, że nie jest możliwe potwierdzenie orzecznictwa ustalonego przez Komisję oraz że nie należy dłużej interpretować art. 9 w związku z art. 4 § 3 literą (b). Co za tym idzie, skargę skarżącego należy rozpatrzyć wyłącznie w oparciu o art. 9.

W tym zakresie Trybunał zauważa, że art. 9 nie zawiera wyraźnego odniesienia do prawa do odmowy służby wojskowej ze względu na przekonania. Niemniej jednak Trybunał uznaje, że w przypadku gdy odmowa służby wojskowej jest motywowana silnym i niemożliwym do przezwyciężenia konfliktem między obowiązkiem służenia w wojsku a sumieniem danej osoby lub jej głębokimi i szczerymi wierzeniami religijnymi bądź innymi, odmowa ta stanowi przekonanie lub wierzenie o wystarczającej mocy przekonywania, powadze, spójności i istotności, by mogła wejść w zakres gwarancji art. 9. (zob. mutatis mutandis sprawę Campbell i Cosans przeciwko Zjednoczonemu Królestwu, 25 lutego 1982 r., Seria A nr 48, oraz dla rozróżnienia sprawę Pretty przeciwko Zjednoczonemu Królestwu, skarga nr 2346/02, ETPC 2002-III). Czy i w jakim zakresie odmowa służby wojskowej wchodzi w zakres działania tego przepisu należy rozpatrzyć w świetle szczególnych okoliczności sprawy.

W niniejszej sprawie skarżący jest członkiem Świadków Jehowy, ugrupowania religijnego, którego wierzenia obejmują przekonanie, że należy sprzeciwiać się służbie w wojsku nawet, jeżeli jest to służba niezwiązana z noszeniem broni. W związku z powyższym Trybunał nie widzi powodu, by poddawać w wątpliwość, że odmowa służby wojskowej przez skarżącego była motywowana szczerymi wierzeniami religijnymi, które w sposób poważny i w stopniu niemożliwym do przezwyciężenia stały w sprzeczności z ciążącym na nim obowiązkiem odbycia służby wojskowej. W związku z tym i w przeciwieństwie do stwierdzenia Rządu (zob. paragraf 81 powyżej) sytuacja skarżącego musi być odróżniona od sytuacji dotyczącej obowiązku, który nie niesie za sobą żadnych następstw wobec sumienia skarżącego, takiego jak powszechny obowiązek podatkowy (zob. sprawę C przeciwko Zjednoczonemu Królestwu, skarga nr 10358/83, Decyzja Komisji z dnia 15 grudnia 1983 r., DR nr 37, s. 142). Należy zatem stwierdzić, że art. 9 ma zastosowanie do sprawy skarżącego.

Trybunał stwierdza, że niestawienie się przez skarżącego do odbycia służby wojskowej stanowiło uzewnętrznienie jego wierzeń religijnych. Skazanie go za uchylanie się od służby wojskowej stanowiło więc ingerencję w jego wolność do uzewnętrzniania wyznania, zagwarantowaną przez art. 9 § 1. Taka ingerencja jest sprzeczna z art. 9, chyba że jest ona „przewidziana przez ustawę”, dąży do osiągnięcia jednego lub większej liczby uprawnionych celów określonych w ustępie 2 oraz jest „konieczna w społeczeństwie demokratycznym” (zob. m.in. sprawę Buscarini i Inni przeciwko San Marino [Wielka Izba], skarga nr 24645, ETPC 1999-I).

Trybunał wskazał powyżej, że prawie wszystkie Państwa-członkowie Rady Europy, które stosowały lub nadal stosują obowiązkową służbę wojskową, wprowadziły alternatywy dla takiej służby celem rozstrzygnięcia ewentualnych konfliktów między sumieniem jednostek a obowiązkiem wojskowym. W rezultacie, Państwo, które nie wprowadziło takich alternatyw, korzysta jedynie z ograniczonego marginesu oceny oraz musi przedstawić przekonujące i istotne powody, by uzasadnić wszelką ingerencję. W szczególności Państwo to musi wykazać, że ingerencja jest uzasadniona „naglącą potrzebą społeczną” (zob. sprawę Manoussakis i Inni; sprawę Serif przeciwko Grecji, skarga nr 38178/97, ETPC 1999-IX; sprawę Metropolitalny Kościół Besarabii i Inni; sprawę Agga przeciwko Grecji (nr 2), skargi nr 50776/99 i 52912/99, 17 października 2002 r.; oraz sprawę Oddział Moskiewski Armii Zbawienia [Moscow Branch of the Salvation Army] przeciwko Rosji, skarga nr 72881/01, ETPC 2006-XI).

Trybunał przyznaje, że każdy system obowiązkowej służby wojskowej nakłada duży ciężar na obywateli. Obowiązek ten będzie akceptowalny, jeżeli jest stosowany w równy sposób wobec wszystkich oraz jeżeli zwolnienia z tego obowiązku oparte są na solidnych i przekonujących podstawach (zob. sprawę Autio, op. cit.). Trybunał stwierdził już, że skarżący posiadał solidne i przekonujące podstawy uzasadniające zwolnienie go z obowiązku odbycia służby wojskowej. Trybunał również zauważa, że skarżący nigdy nie odmówił spełnienia ciążących na nim obowiązków obywatelskich. Wręcz przeciwnie, wyraźnie wnioskował, by władze umożliwiły mu odbycie cywilnej służby zastępczej. W związku z powyższym skarżący był, z przekonujących powodów, przygotowany do dzielenia na równi obciążeń swoich rodaków odbywających obowiązkową służbę wojskową poprzez odbycie służby zastępczej. W świetle braku takiej możliwości skarżący musiał w zamian odbyć karę pozbawienia wolności.

Trybunał również przypomina, że „społeczeństwo demokratyczne” cechuje pluralizm, tolerancja i otwartość myślenia. Choć interesy indywidualne muszą czasami być podporządkowane interesom grupowym, demokracja nie oznacza, że poglądy większości muszą zawsze przeważać: musi być zachowana równowaga zapewniająca sprawiedliwe i właściwe traktowanie osób należących do mniejszości i unikająca nadużywania pozycji dominującej (zob. sprawę Leyla Şahin). Dlatego też poszanowanie przez Państwo przekonań mniejszościowych ugrupowań religijnych, takich jak ta do której należy skarżący, poprzez zapewnienie im możliwości służenia społeczeństwu zgodnie z ich sumieniem, może zagwarantować spójny i stabilny pluralizm oraz promować harmonię i tolerancję religijną w społeczeństwie, a nie stwarzać niesprawiedliwe warunki lub doprowadzać do dyskryminacji, jak twierdzi Rząd.

W związku z powyższym Trybunał stwierdza, że skazanie skarżącego stanowiło ingerencję, która nie była konieczna w społeczeństwie demokratycznym w rozumieniu art. 9 Konwencji. Należy zatem stwierdzić, że doszło do naruszenia tego przepisu.

Bayatyan przeciwko Armenii (Skarga nr 23459/03)

Standard: 4569

Nota źródłowa