Uchylenie prawa zatrzymania przez udzielenie zabezpieczenia

Prawo zatrzymania pełni przede wszystkim funkcję zabezpieczającą – zabezpiecza zaspokojenie wierzytelności dłużnika przysługującej mu wobec wierzyciela. Prawo zatrzymania ma przy tym względem zabezpieczanej wierzytelności charakter akcesoryjny – nie może ani powstać, ani trwać samoistnie bez tej wierzytelności. Wygaśnięcie tej wierzytelności powoduje, że wygasa także prawo zatrzymania.

Prawo zatrzymania ustaje z chwilą zabezpieczenia roszczenia chronionego prawem zatrzymania (art. 496 in fine k.c.). Ustępuje ono zatem przed innym zabezpieczeniem, czyli ma charakter subsydiarny (pomocniczy). JSbsydiarność ta przejawia się w możliwości zniweczenia prawa zatrzymania (doprowadzenia do jego ustania) przez udzielenie zabezpieczenia, jak i niemożliwości skorzystania z tego prawa, jeżeli wierzyciel dysponuje już stosownym zabezpieczeniem.

Przedstawiona konstrukcja prawa zatrzymania stanowi użyteczny instrument zapewniający ochronę interesów obu stron przy dokonywaniu wymiany zwrotnej świadczeń spełnionych na podstawie nieważnej umowy, gdy świadczenia te miały różnorodzajowy charakter.  Strony zmierzają bowiem do odwrócenia skutków dokonanej wymiany dóbr i mają dokonać zwrotu całości uzyskanych świadczeń. Zachodzi zatem stan analogiczny – choć odwrócony – jak przy spełnianiu świadczeń z umowy wzajemnej (art. 488 k.c.).

Odmiennie przedstawia się natomiast sytuacja, gdy świadczenia obu stron, które mają być zwrócone w związku z nieważnością umowy, mają charakter pieniężny. Przeciwstawne wierzytelności pieniężne mogą bowiem co do zasady zostać umorzone przez potrącenie. Możliwość potrącenia wierzytelności i ich umorzenia do wysokości wierzytelności niższej zapewnia dalej idącą ochronę interesów stron, niż prawo zatrzymania. Zgodnie z art. 498 § 1 k.c. przedmiotem potrącenia mogą być pieniądze lub rzeczy tej samej jakości oznaczone tylko co do gatunku, a więc świadczenia jednorodzajowe. Zasadniczą funkcją potrącenia jest zaspokojenie roszczenia, a skorzystanie z tego instrumentu skutkuje wygaśnięciem obowiązku świadczenia, co odróżnia tę instytucję od prawa zatrzymania, które wywołuje jedynie skutek zawieszający i wstrzymuje obowiązek świadczenia retencjonisty.

Uchwała SN z dnia 19 czerwca 2024 r., III CZP 31/23

Standard: 84896 (pełna treść orzeczenia)

Uchylenie prawa zatrzymania przez udzielenie zabezpieczenia jest prerogatywą dłużnika retencyjnego, ograniczoną jedynie wymaganiem (nie wyrażonym exspresis verbis), aby zabezpieczenie było należyte. Nie wchodzi zatem w grę czynne wystąpienie przez wierzyciela retencyjnego z żądaniem dania zabezpieczenia zmierzającego wprost do zamiany dobrodziejstwa prawa zatrzymania na inny środek zabezpieczający. Nie oznacza to jednak, że nie może on uzyskać zabezpieczenia swojego roszczenia według ogólnych zasad, np. w drodze zarządzenia tymczasowego przewidzianego w kodeksie postępowania cywilnego.

Do udzielenia przez dłużnika retencyjnego zabezpieczenia w celu uchylenia prawa zatrzymania znajduje zastosowanie art. 364 k.c., który stanowi, iż zabezpieczenie, ilekroć ustawa je przewiduje, powinno nastąpić przez złożenie pieniędzy do depozytu sądowego (§ 1), a w inny sposób – w razie zaistnienia ważnych powodów (§ 2). Pozwala to przyjąć, że również na gruncie instytucji prawa zatrzymania danie zabezpieczenia – w postaci złożenia stosownej sumy pieniężnej do depozytu sądowego – powinno być zasadą, od której jest dopuszczalne odstępstwo tylko ze względu na „ważne powody”.

Wyrok SN z dnia 5 stycznia 2005 r., II CK 353/04

Standard: 58829 (pełna treść orzeczenia)