"Wyjątkowy wypadek" uzasadniający rozwiązanie umowy o dożywocie (art. 913 § 2 k.c.)

Rozwiązanie umowy wymaga wystąpienia szczególnych okoliczności uzasadniających zakwalifikowanie wypadku jako wyjątkowy. Ustawa nie precyzuje tego pojęcia, jednakże kryteriów dostarcza w tej mierze orzecznictwo, w którym ugruntowane jest stanowisko, iż cechą wspólną wszystkich zaszłości, jakie kwalifikują wypadek unormowany w art. 913 § 2 k.c. jako wyjątkowy, nie jest samo negatywne nastawienie dożywotnika do kontrahentów.

Wypadek wyjątkowy ma miejsce wtedy, gdy dochodzi do krzywdzenia dożywotnika i złej woli nabywcy nieruchomości (zob. wyrok SN z dnia 9 kwietnia 1997 r., III CKN 50/97).

Z uwagi na użycie w art. 913 § 2 k.c. formuły „sąd może” rozwiązanie umowy o dożywocie należy do dyskrecjonalnej władzy sądu. W konsekwencji nie bez znaczenia dla oceny dopuszczalności zastosowania tego przepisu może mieć charakter przyczyn, które sprawiły, że okoliczności stanowiące faktyczną podstawę roszczenia dochodzonego na podstawie art. 913 § 2 k.c. mają wyjątkowy charakter.

W orzecznictwie prezentowany jest też pogląd, zgodnie z którym w przypadku, gdy wyjątkowy charakter wypadków stanowiących podstawę faktyczną roszczeń dochodzonych na podstawie art. 913 § 2 k.c. wynika z zachowania dożywotnika, jego roszczenie o rozwiązanie umowy o dożywocie może zostać oddalone (por. wyr. SN z dnia 26 marca 1965 r., III CR 28/65).

W wyroku z dnia z dnia 15 lipca 2010 r., IV CSK 32/10) Sąd Najwyższy podzielił wcześniejszy pogląd, że „wypadek wyjątkowy” w rozumieniu art. 913 § 2 k.c., zachodzi wówczas, gdy dochodzi do krzywdzenia dożywotnika i złej woli po stronie jego kontrahenta - nabywcy nieruchomości, jak też wskazał, że samo uznanie, że stan stosunków między stronami umowy dożywocia jest taki, iż - jak określa to art. 913 § 1 k.c. - nie można wymagać od nich, żeby pozostawały nadal w bezpośredniej ze sobą styczności, nie stanowi wystarczającej przesłanki rozwiązania umowy z uwagi na wyjątkowy charakter tej instytucji. Taki jej charakter wyłącza rozwiązanie umowy dożywocia, gdy przyczyna złych stosunków między stronami manifestujących się całkowitym zerwaniem więzi osobistej z dożywotnikiem, leży wyłącznie po stronie dożywotnika. W przeciwnym razie dożywotnik, wbrew umownemu charakterowi dożywocia, dysponowałby uprawnieniem do jego jednostronnego rozwiązania w każdym czasie, bez liczenia się z interesem zobowiązanego oraz mimo niekorzystnych dla niego gospodarczych konsekwencji tego i to także w sytuacji, gdy zobowiązany jest gotowy wywiązywać się z obowiązków wobec dożywotnika.

W judykaturze zwraca się też uwagę, że aby wypadek można było uznać za wyjątkowy w rozumieniu art. 913 § 2 k.c., trzeba odpowiedzieć na pytanie, czy inne środki, takie jak zasądzenie od zobowiązanych na wykonanie zaległego świadczenia lub zamiana świadczeń wynikających z dożywocia na rentę, nie zapewnią już dożywotnikowi dostatecznej ochrony (wyrok SN z dnia z dnia 9 maja 2008 r., III CSK 359/07).

Z uwagi na różne przesłanki umożliwiające wystąpienie z żądaniem, roszczenia przewidziane w art. 913 §1 i 913 § 2 k.c. wzajemnie się wykluczają. Mimo, że wybór pomiędzy nimi należy do powoda, to jednak w razie gdy rozwiązanie umowy byłoby nadmiernym rozstrzygnięciem, sąd może powództwo o rozwiązanie umowy oddalić. W tej sprawie powodowie jednoznacznie domagali się rozwiązania umowy dożywocia i nie wnosili o zamianę konkretnych świadczeń na rentę. W konsekwencji nie mogą zarzucać braku dokładnej analizy sytuacji finansowej pozwanych w kontekście ich możliwości płatniczych ewentualnej renty. W tej sprawie nie było potrzeby badania tej kwestii, gdyż nie była ona objęta jej przedmiotem, tak jak nie była objęta tym przedmiotem wartość świadczeń wynikających z umowy dożywocia, a to do tej wartości należałoby odnosić możliwości finansowe pozwanych.

Wyrok SA w Białymstoku z dnia 15 września 2017 r., I ACa 574/16

Standard: 54427 (pełna treść orzeczenia)