Sprawiedliwe i rzetelne postępowanie przygotowawcze

Trybunał przypomina, że mimo iż podstawowym celem artykułu 6 Konwencji, w odniesieniu do postępowania karnego, jest zapewnienie rzetelnego procesu przez „sąd” właściwy do rozstrzygania o „zasadności każdego oskarżenia w sprawie karnej”, nie można uznać, że przepis tego artykułu nie ma zastosowania względem postępowania przygotowawczego. Zatem artykuł 6 – a szczególnie jego ustęp 3 – może mieć zastosowanie, zanim sprawa jeszcze została przekazana do sądu w tym zakresie, że rzetelność procesu może zostać poważnie naruszona na skutek niespełnienia wymogów tego przepisu na etapie wstępnym (zob. Imbrioscia). Trybunał wskazywał już w uprzednio wydanych wyrokach, że prawo określone w artykule 6 ust. 3 lit. c) Konwencji stanowi jeden spośród elementów koncepcji rzetelnego procesu w postępowaniu karnym zawartej w artykule 6 ust. 1 (zob. Imbrioscia)

W dalszej kolejności Trybunał przypomina, że prawo – chociaż nie absolutne – do skutecznej obrony przez adwokata, ustanowionego z urzędu, jeśli zachodzi taka potrzeba, przysługujące każdej osobie, której przedstawiono zarzuty karne, jest jednym z podstawowych wymogów rzetelnego procesu (zob. Poitrimol przeciwko Francji, 23 listopada 1993 r. Seria A nr 277‑A oraz Demebukov przeciwko Bułgarii, nr 68020/01, 28 lutego 2008 r.). Niemniej jednak artykuł 6 ust. 3 lit. c) nie określa szczegółowo sposobu wykonania tego prawa. Pozostawia zatem Umawiającym się Państwom wybór środków zapewniających, że prawo to jest zagwarantowane w systemie wymiaru sprawiedliwości, natomiast zadaniem Trybunału jest wyłącznie weryfikacja, czy wybrana metoda jest zgodna z wymogami rzetelnego procesu. W tym względzie należy pamiętać, że celem Konwencji jest „gwarantowanie praw, które nie są teoretyczne czy iluzoryczne, lecz praw, które są praktyczne i skuteczne” oraz że wyznaczenie obrońcy jako takie nie zapewnia skuteczności pomocy, jaką może on świadczyć na rzecz oskarżonego (zob. Imbrioscia).

Przepisy prawa krajowego mogą określać konsekwencje zachowania oskarżonego na początkowym etapie przesłuchania policyjnego, które mają decydujące znaczenie dla możliwości obrony w ewentualnym dalszym postępowaniu karnym. W takich okolicznościach, zgodnie z przepisem artykułu 6 wymaga się standardowo, by oskarżony miał możliwość korzystania z pomocy adwokata już na początkowych etapach przesłuchania policyjnego. Jednakże dotychczas uznawano, że w przypadku istnienia odpowiedniej przyczyny prawo to może podlegać ograniczeniom. Z tego względu w każdym przypadku rodziło się pytanie, czy takie ograniczenie było uzasadnione, a jeżeli tak, to czy w świetle całości postępowania nie pozbawiało oskarżonego rzetelnego procesu, jako że nawet uzasadnione ograniczenie może w pewnych okolicznościach mieć taki skutek (zob. John Murray; Brennan oraz Magee).

Zasady wskazane powyżej, są zgodne również z ogólnie przyjętymi międzynarodowymi standardami praw człowiek, które leżą u podstaw koncepcji rzetelnego procesu, a których uzasadnienie wiąże się w szczególności z ochroną oskarżonych przed nadużyciem przymusu ze strony władz. Przyczyniają się także do zapobiegania błędom wymiaru sprawiedliwości oraz osiągania celów artykułu 6, szczególnie równości pomiędzy organami śledczymi czy oskarżeniem a oskarżonym.

W tym względzie Trybunał podkreśla znaczenie etapu dochodzenia w związku z przygotowaniem postępowania karnego, jako że materiał dowodowy zgromadzony na tym etapie determinuje ogólne ramy rozpoznawania zarzucanych czynów podczas procesu (zob. Can przeciwko Austrii, nr 9300/81, raport Komisji z dnia 12 lipca 1984 r. Seria A nr 96). Jednocześnie na tym etapie postępowania oskarżony często znajduje się w szczególnie trudnej sytuacji, którą dodatkowo pogarsza fakt, że ustawodawstwo w zakresie postępowania karnego staje się coraz bardziej złożone, szczególnie w odniesieniu do zasad dotyczących gromadzenia i wykorzystywania dowodów. W większości przypadków taką szczególnie trudną sytuację można odpowiednio zrekompensować poprzez pomoc adwokata, do którego zadań należy między innymi pomoc w zakresie zapewnienia poszanowania wolności oskarżonego od samooskarżenia. Prawo to zakłada w istocie, że w sprawie karnej oskarżenie podejmuje działania w celu udowodnienia zarzutów przedstawionych oskarżonemu bez posuwania się do korzystania z wyjaśnień uzyskanych pod przymusem lub wbrew woli oskarżonego (zob. Jalloh przeciwko Niemcom [WI], nr 54810/00, ETPCz 2006‑IX oraz Kolu przeciwko Turcji, nr 35811/97, 2 sierpnia 2005 r.).

Dostęp do adwokata na wczesnym etapie stanowi element gwarancji proceduralnych, na które Trybunał będzie zwracać szczególną uwagę przy badaniu, czy w postępowaniu naruszono istotę przywileju wolności od samooskarżenia (zob. mutatis mutandis Jalloh). W tym względzie Trybunał zauważa również, iż zalecenia Europejskiego Komitetu do spraw Zapobiegania Torturom oraz Nieludzkiemu i Poniżającemu Traktowaniu albo Karaniu (Komitet ds. Zapobiegania Torturom), w których Komitet wielokrotnie stwierdzał, że prawo osadzonego dostępu do pomocy prawnej stanowi podstawowe zabezpieczenie przed złym traktowaniem. Każdy wyjątek dotyczący korzystania z tego prawa powinien zostać jasno zdefiniowany, a jego stosowanie powinno być ściśle ograniczone w czasie. Zasady te mają szczególne znaczenie w przypadku poważnych zarzutów, jako że w obliczu najpoważniejszych kar społeczeństwa demokratyczne powinny w najwyższym możliwym stopniu zapewnić prawo do rzetelnego procesu.

W tym kontekście Trybunał uznaje, iż w celu zapewnienia, że prawo do rzetelnego procesu pozostaje wystarczająco „praktyczne i skuteczne” (zob. par. 51 powyżej), przepis artykułu 6 ust. 1 wymaga, by – co do zasady – prawo dostępu do adwokata przysługiwało począwszy od pierwszego przesłuchania podejrzanego przez policję, chyba że w świetle szczególnych okoliczności wykazano, że istnieją istotne podstawy ograniczenia takiego prawa. Nawet jeżeli istotne podstawy mogą wyjątkowo uzasadniać odmowę dostępu do adwokata, ograniczenie takie – niezależnie od jego uzasadnienia – nie może bezprawnie naruszać praw oskarżonego wynikających z artykułu 6 (zob. mutatis mutandis Magee). Prawa do obrony zostają co do zasady naruszone w sposób nieodwracalny w przypadku, gdy obciążające wyjaśnienia złożone podczas przesłuchania przez policję bez dostępu do adwokata zostaną wykorzystane w celu skazania.

W dalszej kolejności Trybunał zauważa, że ani litera ani duch artykułu 6 Konwencji nie uniemożliwiają jednostce zrzeczenia się z własnej woli, w sposób wyraźny bądź dorozumiany, uprawnień do gwarancji rzetelnego procesu (zob. Kwiatkowska przeciwko Włochom (dec.), nr 52868/99, 30 listopada 2000 r.). Jednakże, by zapewnić skuteczność takiego zrzeczenia się w świetle Konwencji zrzeczenie się prawa do uczestnictwa w procesie musi być ustanowione w sposób jednoznaczny i objęte minimalnymi zabezpieczeniami współmiernymi do jego wagi (zob. Sejdovic przeciwko Włochom [WI], nr 56581/00, ETPCz 2006‑II; Kolu i Colozza przeciwko Włochom, 12 lutego 1985 r., Seria A nr 89).

W niniejszej sprawie nie można przyjąć stwierdzenia, że skarżącego poinformowano o prawie do zachowania milczenia.

Salduz przeciwko Turcji (Skarga nr 36391/02)

Standard: 4276

Nota źródłowa