Niedopuszczalność wszczęcia i kontynuowania postępowań objętych kognicją sądu w sprawie działowej

Art. 618 § 2 zd. 2 k.p.c. przewiduje autonomiczną podstawę do wydania przez sąd drugiej instancji orzeczenia kasatoryjnego, odrębną od podstaw przewidzianych w art. 386 § 2 i 4 k.p.c.

Nie przysługuje zażalenie do Sądu Najwyższego na wydany na podstawie art. 618 § 2 k.p.c. wyrok sądu drugiej instancji, uchylający wyrok sądu pierwszej instancji i przekazujący sprawę do dalszego rozpoznania sądowi prowadzącemu postępowanie o zniesienie współwłasności.

Niedopuszczalność wszczęcia odrębnego postępowania, o której mowa w art. 618 § 2 zd. 1 k.p.c., wynika ze swoistej zawisłości sporu. Mianowicie wszczęcie sprawy o zniesienie współwłasności, w której kognicją sądu objęte są także spory w sprawach wymienionych w art. 618 § 1 k.p.c., oznacza w konsekwencji wszczęcie postępowania także w przedmiocie roszczeń wymienionych w art. 618 § 1 k.p.c.

Na tej płaszczyźnie art. 618 § 2 k.p.c. jest przepisem szczególnym względem art. 199 § 1 pkt 2 k.p.c. Zgodnie bowiem z art. 618 § 2 zd. 2 k.p.c. sprawy, obejmujące roszczenia wymienione w art. 618 § 1 k.p.c, będące w toku przekazuje się do dalszego rozpoznania sądowi prowadzącemu postępowanie o zniesienie współwłasności. W braku tej szczególnej regulacji pozwy w tych sprawach podlegałyby odrzuceniu na podstawie art. 199 § 1 pkt 2 w zw. z art. 13 § 2 k.p.c., gdyby do zawisłości sporu doszło najpierw w postępowaniu o zniesienie współwłasności (art. 192 pkt 1 w zw. z art. 13 § 2 k.p.c.). Jeżeli postępowanie o zniesienie współwłasności zostałoby wszczęte jako drugie w kolejności, sprawy dotyczące roszczeń z art. 618 § 1 k.p.c. podlegałyby umorzeniu na podstawie art. 355 k.p.c., skoro postępowanie w nich stałoby się niedopuszczalne.

Artykuł 618 § 2 zd. 2 k.p.c. przewiduje jednak inne rozwiązanie, polegające na „przekazaniu sprawy do dalszego rozpoznania” sądowi prowadzącemu postępowanie o zniesienie współwłasności. Nie chodzi więc o powtórzenie postępowania, jak w przypadku przekazania sprawy do ponownego rozpoznania orzeczeniem kasatoryjnym, ale o jej „dalsze rozpoznanie”, a więc kontynuowanie postępowania. Oznacza to, że dotychczas podjęte czynności procesowe pozostają w mocy, a sąd, któremu sprawa została przekazana do dalszego rozpoznania, może wykorzystać materiał zgromadzony w postępowaniu w przekazanej sprawie.

Wynikająca z ustawy niedopuszczalność prowadzenia w oddzielnym postępowaniu sprawy o roszczenie objęte art. 686 k.p.c. nakłada na sądy obu instancji obowiązek kontroli z urzędu, czy nie zachodzi sytuacja przewidziana w art. 618 § 2 k.p.c. Jeżeli sąd pierwszej instancji nie postąpił zgodnie z powołanym przepisem, a mianowicie z urzędu nie przekazał (skutecznie) sprawy do dalszego rozpoznania sądowi prowadzącemu postępowanie o dział spadku i zniesienie współwłasności (art. 688 k.p.c.), to obowiązek zastosowania art. 618 § 2 zd. 2 k.p.c. ciąży na sądzie drugiej instancji, skoro sąd pierwszej instancji nie mógł orzekać o zasadności roszczenia przedstawionego mu pod osąd (tak postanowienie SN z 22 lutego 2019 r., IV CZ 90/18).

W razie stwierdzenia, iż sąd pierwszej instancji nie przekazał sprawy należącej do kategorii spraw przewidzianych w art. 618 § 1 k.p.c. sądowi prowadzącemu postępowanie o zniesienie współwłasności, obowiązany jest uchylić z urzędu zaskarżone orzeczenie i przekazać sprawę na podstawie art. 618 § 1 k.p.c. sądowi prowadzącemu postępowanie o zniesienie współwłasności, chyba że postępowanie o zniesienie współwłasności zostało wszczęte po wydaniu wyroku (art. 618 § 2 zd. 3 k.p.c.) i nie zachodzi podstawa do jego uchylenia oraz przekazania sprawy do ponownego rozpoznania (zob. uchwałę Sądu Najwyższego z 21 lipca 1970 r., III CZP 39/70). Stanowisko to zachowuje aktualność mimo istotnej zmiany systemu środków odwoławczych i zastąpienia rewizji apelacją (postanowienie SN z 22 lutego 2019 r., IV CZ 90/18).

Orzeczenie kasatoryjne, o którym mowa w art. 386 § 2 i 4 k.p.c., oraz orzeczenie wydane na podstawie art. 618 § 2 k.p.c. mają całkowicie inny charakter. Nie ma więc podstaw do uznania, że przewidziana w art. 394[1] § 1[1] k.p.c. możliwość wniesienia zażalenia do Sądu Najwyższego w razie uchylenia przez sąd drugiej instancji wyroku sądu pierwszej instancji i przekazania sprawy do ponownego rozpoznania obejmuje również sytuację przewidzianą w art. 618 § 2 k.p.c.

Postanowienie SN z dnia 30 czerwca 2022 r., III CZ 243/22

Standard: 66837 (pełna treść orzeczenia)

Z art. 686 w związku z art. 618 § 2 k.p.c. wynika, że z chwilą wszczęcia postępowania o dział spadku kształtuje się i utrwala wyłączna właściwość sądu prowadzącego postępowanie działowe w zakresie wszystkich roszczeń w tym przepisie przewidzianych. Dochodzi także do obligatoryjnej, ustawowej kumulacji roszczeń wymienionych w art. 686 k.p.c., w związku z czym odrębne postępowanie w sprawach dotyczących tych roszczeń nie może się toczyć; sprawy będące w toku są przekazywane do sądu prowadzącego postępowanie działowe lub łączone z tą sprawą.

Nie budzi wątpliwości, że wniosek spadkobiorcy o stwierdzenie zasiedzenia nieruchomości należącej do masy spadkowej kształtuje stan czynny spadku podlegającego podziałowi, co wyklucza prowadzenie odrębnej sprawy, verba legis: jest niedopuszczalne – art. 618 § 2 zd. 1 k.p.c.

Wynikająca z ustawy niedopuszczalność prowadzenia w oddzielnym postępowaniu sprawy o roszczenie objęte treścią art. 686 k.p.c., czyli dotyczące wzajemnych roszczeń pomiędzy współspadkobiercami z tytułu posiadania poszczególnych przedmiotów spadkowych, tu: o zasiedzenie, nakłada na sądy obu instancji obowiązek kontroli z urzędu czy nie zachodzi sytuacja przewidziana w art. 618 § 2 k.p.c.

Jeżeli sąd pierwszej instancji nie postąpił zgodnie z powołanym przepisem, a mianowicie z urzędu nie przekazał (skutecznie) sprawy do dalszego rozpoznania sądowi prowadzącemu postępowanie o dział spadku i zniesienie współwłasności (art. 688 k.p.c.), to obowiązek zastosowania art. 618 § 2 zd.2 k.p.c. ciążył na sądzie drugiej instancji, skoro sąd pierwszej instancji nie mógł orzekać o zasadności roszczenia przedstawionego mu pod osąd.

Postanowienie SN z dnia 22 lutego 2019 r., IV CZ 90/18

Standard: 66845 (pełna treść orzeczenia)

Przez wydanie wyroku w rozumieniu art. 618 § 2 zdanie trzecie k.p.c. należy rozumieć także wydanie nakazu zapłaty.

Art. 618 § 2 zdanie trzecie k.p.c. wprowadza wyjątek od zasady koncentracji postępowań obowiązującej w toku podziału majątku spółki cywilnej po jej ustaniu.

Zgodnie z art. 353[2] k.p.c., do nakazów zapłaty stosuje się odpowiednio przepisy o wyrokach, jeżeli kodeks nie stanowi inaczej. Przewidzianą zatem w art. 618 § 2 zdanie trzecie k.p.c. formułę prawną należy rozumieć także w tym sensie, że postępowanie o zniesienie współwłasności (w częściach ułamkowych) powinno nastąpić także „po wydaniu nakazu zapłaty”. Nie ma bowiem jakiś zasadniczych powodów natury procesowej, aby w omawianym zakresie przyjmować odmienne skutki prawne wydania wyroku i nakazu zapłaty. Oznacza to, że przekazanie sprawy sądowi rozpatrującemu wniosek o podział majątku b. spółki nie następuje także wówczas, gdy wniosek o podział został złożony po zapadnięciu rozstrzygnięcia merytorycznego w postaci nakazu zapłaty w postępowaniu nakazowym (art. 618 § 2 zdanie trzecie k.p.c.).

Wyrok SN z dnia 18 maja 2012 r., IV CSK 565/11

Standard: 69702 (pełna treść orzeczenia)