Kara śmierci w orzecznictwie ETPCz

Za punkt wyjściowy Trybunał przyjmuje charakter prawa do niepodlegania karze śmierci. Egzekucja sądowa obejmuje umyślną i zamierzoną destrukcję osoby ludzkiej przez organy państwowe. Niezależnie od metody zakończenie życia wiąże się z pewnym bólem fizycznym. Ponadto posiadanie wcześniejszej wiedzy o egzekucji ze strony Państwa wiąże się z nieodłącznym intensywnym cierpieniem psychologicznym. Fakt, że nakładanie i stosowanie kary śmierci jest sprzeczne z podstawowymi prawami człowieka, został uznany przez Państwa-członków Rady Europy. W Preambule do Protokołu Nr 13, Układające się Państwa opisują się jako „przekonane, że prawo każdego do życia jest podstawową wartością w społeczeństwie demokratycznym i że zniesienie kary śmierci jest niezbędne dla ochrony tego prawa i pełnego uznania wrodzonej godności każdej z istot ludzkich”.

Sześćdziesiąt lat temu, gdy Konwencja była sporządzana, nie uważano, że kara śmierci narusza standardy międzynarodowe. Zawarto więc wyjątek do prawa do życia, tak aby art. 2 § 1 stanowił, że: „[n]ikt nie może być umyślnie pozbawiony życia, wyjąwszy przypadki wykonania wyroku sądowego, skazującego za przestępstwo, za które ustawa przewiduje taką karę.” Jednakże zgodnie z treścią Sprawozdania Wyjaśniającego do Protokołu Nr 13, od tamtego czasu nastąpiła ewolucja w stronę całkowitego zniesienia kary śmierci zarówno de facto, jak również de iure w Państwach-członkach Rady Europy (zob. paragrafy 95 i 96 powyżej). Protokół Nr 6 do Konwencji znoszący karę śmierci, wyjąwszy w odniesieniu do „czynów popełnionych podczas wojny lub w okresie bezpośredniego zagrożenia wojną”, został otwarty do podpisu dnia 28 kwietnia 1983 r. i wszedł w życie 1 marca 1985 r. Po otwarciu Protokołu Nr 6 do podpisu Zgromadzenie Parlamentarne Rady Europy ustanowiło praktykę, w świetle której zobowiązało Państwa dążące do wstąpienia do Rady Europy, by zobowiązały się wprowadzić natychmiastowe moratorium na egzekucje, usunęły karę śmierci z ustawodawstwa krajowego oraz podpisały i ratyfikowały Protokół Nr 6. Wszystkie Państwa-członkowie Rady Europy podpisały już Protokół Nr 6 i wszystkie oprócz Rosji go ratyfikowały.

W październiku 1997 r. szefowie Państw i Rządów Rady Europy wezwali do „uniwersalnego zniesienia kary śmierci” (zob. paragraf 95 powyżej). Rezolucja nr 2 uchwalona na Europejskiej Konferencji Ministerialnej w sprawie Praw Człowieka, która odbyła się 3-4 listopada 2000 r., wezwała Komitet Ministrów „do rozważenia możliwości uchwalenia nowego, dodatkowego protokołu do Konwencji, wyłączającego możliwość utrzymania kary śmierci w odniesieniu do czynów popełnionych podczas wojny lub w okresie bezpośredniego zagrożenia wojną”. Protokół Nr 13, znoszący karę śmierci we wszelkich okolicznościach, został otwarty do podpisu w dniu 3 maja 2002 r. i wszedł w życie dnia 1 lipca 2003 r. W dniu przyjęcia niniejszego orzeczenia Protokół Nr 13 został ratyfikowany przez 42 Państwa-członków oraz podpisany, ale nie ratyfikowany przez kolejne trzy Państwa (Armenię, Łotwę i Polskę). Azerbejdżan i Rosja są jedynymi krajami, które nie podpisały Protokołu. Zjednoczone Królestwo podpisało Protokół dnia 3 maja 2002 r., ratyfikowało go dnia 10 października 2003 r. i wszedł on w życie w stosunku do tego Państwa dnia 1 lutego 2004 r.

Trybunał uznaje, że w odniesieniu do Państw podlegających pod Protokół Nr 13, prawo do niepodlegania karze śmierci wynikające z art. 1 tego Protokołu, które nie może zostać uchylone i ma zastosowanie we wszelkich okolicznościach, stanowi wraz z prawami zawartymi w art. 2 i 3 prawa podstawowe, obejmujące podstawowe wartości społeczeństw demokratycznych składających się na Radę Europy. Dlatego też postanowienia tego artykułu muszą być interpretowane ściśle (zob. na zasadzie mutatis mutandis sprawę Soering; sprawę McCann i Inni przeciwko Zjednoczonemu Królestwu, wyrok z dnia 27 września 1995 r., Seria A nr 324).

W sprawie Öcalan (op. cit.), Trybunał zbadał, czy praktyka Układających się Państw mogłaby być uznana za ustanawiającą porozumienie w sprawie uchylenia wyjątku zawartego w art. 2 § 1, zezwalającego na nałożenie kary śmierci w określonych okolicznościach.

W sprawie Soering (op. cit.), Trybunał zauważył, że interpretacja art. 2 jako zezwalającego na nałożenie kary śmierci uniemożliwiałaby interpretację art. 3 jako zabraniającego takiej kary, jako że unieważniłoby to wyraźną treść art. 2 § 1. W sprawie Öcalan Wielka Izba zgodziła się pod tym względem z Izbą, która orzekła, co następuje:

„... Trybunał pragnie przypomnieć, że musi mieć na uwadze specjalny charakter Konwencji jako traktatu o prawach człowieka oraz że nie może być ona interpretowana w próżni. Należy ją interpretować, w największym możliwym zakresie, zgodnie z innymi zasadami publicznego prawa międzynarodowego, którego stanowi część (zob. na zasadzie mutatis mutandis sprawę Al-Adsani przeciwko Zjednoczonemu Królestwu [Wielka Izba] , skarga nr 35763/97, ETPC 2001-XI, oraz sprawę Loizidou przeciwko Turcji, wyrok z dnia 18 grudnia 1996 r., Zbiór Orzeczeń 1996-VI, str. 2231). Trybunał musi jednak skupić swoją uwagę na kwestiach interpretacji i zastosowania postanowień Konwencji mających zastosowanie do obecnej sprawy.

... W sprawie Soering Trybunał uznał, że praktyka przyjęta w Państwach członkowskich mogłaby przyczynić się do zmiany treści Konwencji. W sprawie tej Trybunał uznał, że kolejna praktyka w krajowej polityce karnej w formie uogólnionego zniesienia kary śmierci mogłaby zostać uznana jako ustanowienie porozumienia Układających się Państw w kwestii uchylenia wyjątku określonego w art. 2 § 1, tym samym znosząc tekstowe ograniczenie zakresu rozwijające się interpretacji art. 3. Stwierdzono jednak, że Protokół Nr 6 wskazywał, iż zamiarem Państw było przyjęcie zwyczajowej metody zmiany treści w celu wprowadzenia nowego obowiązku zniesienia kary śmierci w czasie pokoju oraz dokonanie tego za pomocą opcjonalnego instrumentu umożliwiającego każdemu Państwu wybranie terminu podjęcia takiego zobowiązania. W związku z powyższym Trybunał uznał, że art. 3 nie może być interpretowany jako powszechnie zabraniający stosowania kary śmierci.

... Skarżący nie zgadza się z podejściem Trybunału w sprawie Soering. Jego głównym stwierdzeniem było to, że argumentacja jest błędna ponieważ Protokół Nr 6 reprezentuje jedynie pojedyncze kryterium, według którego można ocenić Państwa oraz że dowody wskazują na to, iż Państwa członkowskie Rady Europy całkowicie zniosły karę śmierci, de facto lub de iure, w odniesieniu do wszystkich zbrodni i we wszelkich okolicznościach. Stwierdził, że na gruncie teorii prawa nie istnieją powody, by uznać, że Państwa nie powinny być w stanie znieść kary śmierci zarówno poprzez uchylenie prawa do powołania się na drugie zdanie art. 2 § 1 w swojej praktyce, jak również poprzez formalne uznanie tego procesu w drodze ratyfikacji Protokołu Nr 6.

... Trybunał pragnie przypomnieć, że Konwencja jest żywym instrumentem, który musi być interpretowany w świetle obecnych warunków oraz że coraz wyższe standardy wymagane w dziedzinie ochrony praw człowieka i podstawowych wolności wiążą się z nieuchronnym wymogiem większej stanowczości w ocenie naruszeń podstawowych wartości społeczeństw demokratycznych (zob. sprawę Selmouni przeciwko Francji [Wielka Izba], skarga nr 25803/94, § 101, ETPC 1999-V).

... Trybunał także przypomina, że przy ocenie, czy dane traktowanie lub karanie powinno być uznane za nieludzkie albo poniżające w rozumieniu art. 3, nie może nie brać pod uwagę zmian i powszechnie przyjętych standardów w polityce karnej Państw członkowskich Rady Europy w tym względzie (zob. sprawę Soering, op. cit., s. 40, § 102). Ponadto pojęcia nieludzkiego i poniżającego traktowania oraz karania znacznie ewoluowały od momentu wejścia w życie Konwencji w 1953 r., a zwłaszcza od orzeczenia Trybunału w sprawie Soering w 1989 r.

... Trybunał pragnie również zauważyć, że sytuacja prawna dotycząca kary śmierci uległa znacznej zmianie od momentu wydania orzeczenia w sprawie Soering. Zniesienie kary śmierci de facto, odnotowane w tej sprawie w 1989 r. w stosunku do dwudziestu dwóch Układających się Państw przełożyło się na zniesienie kary śmierci de iure w czterdziestu trzech z czterdziestu czterech Układających się Państw oraz na moratorium w państwie, które nie zniosło jeszcze tej kary, a mianowicie Rosji. To prawie całkowite zniesienie kary śmierci w czasie pokoju w Europie zostało odzwierciedlone przez podpisanie Protokołu Nr 6 przez wszystkie Układające się Państwa oraz jego ratyfikację przez czterdzieści jeden z tych Państw, a mianowicie wszystkie oprócz Turcji, Armenii i Rosji. Jest to również widoczne w polityce Rady Europy, która wymaga od nowych Państw członkowskich podjęcia zobowiązania do zniesienia kary śmierci jako warunek wstąpienia do tej organizacji. W wyniku tych zmian terytoria podlegające Państwom członkowskim Rady Europy stały się strefą wolną od kary śmierci.

... Taki zaznaczony rozwój mógłby być obecnie uznany za sygnalizujący zgodę Układających się Państw na uchylenie lub przynajmniej modyfikację drugiego zdania art. 2 § 1, w szczególności, jeśli wziąć pod uwagę fakt, że wszystkie Układające się Państwa podpisały Protokół Nr 6 oraz że został on ratyfikowany przez czterdzieści jeden spośród tych Państw. Można kwestionować, czy konieczne jest czekanie na ratyfikację Protokołu Nr 6 przez trzy pozostałe Państwa, aby uznać, że wyjątek do kary śmierci zawarty w art. 2 § 1 uległ znacznej zmianie. Na tak jednolitym tle można powiedzieć, że kara śmierci w czasie pokoju stała się niedopuszczalną ... formą wymiaru kary, która nie jest już dozwolona w oparciu o art. 2”.

Dlatego też stwierdzając, że stosowanie kary śmierci stało się niedopuszczalną formą wymiaru kary, wyjąwszy czas wojny, w sprawie Öcalan Wielka Izba zbadała sytuację dotyczącą kary śmierci we wszelkich okolicznościach:

„Trybunał zauważa, że poprzez otwarcie Protokołu Nr 13 w sprawie zniesienia kary śmierci we wszelkich okolicznościach do podpisu, Układające się Państwa wybrały tradycyjną metodę zmiany treści Konwencji w dążeniu do wprowadzenia swoich polityk w sprawie zniesienia kary śmierci. W dniu wydania tego wyroku trzy Państwa członkowskie nie podpisały tego Protokołu, a szesnaście go nie ratyfikowało. Jednakże ostateczny krok w stronę całkowitego zniesienia kary śmierci - to jest zarówno w czasie pokoju, jak również wojny - może być postrzegany jako potwierdzenie tendencji abolicjonistycznej w praktyce Układających się Państw. Tendencja ta nie jest sprzeczna z podglądem, że art. 2 uległ zmianie w zakresie, w jakim zezwala na karę śmierci w czasie pokoju.

165. Obecnie, fakt istnienia dużej liczby Państw, które nie podpisały lub nie ratyfikowały Protokołu Nr 13, może uniemożliwić Trybunałowi stwierdzenie, że stosowanie kary śmierci jest postrzegane przez Układające się Państwa jako nieludzkie i poniżające traktowanie sprzeczne z postanowieniami art. 3 Konwencji, jako że postanowienie to nie może być w żaden sposób uchylone, nawet w czasie wojny. Jednakże Wielka Izba zgadza się z Izbą, że Trybunał nie musi wydać żadnego stanowczego postanowienia w tych kwestiach, jako że z następujących powodów zastosowanie kary śmierci po nierzetelnym procesie sądowym byłoby sprzeczne z Konwencją, nawet w przypadku interpretacji art. 2 jako nadal zezwalającego na stosowanie kary śmierci.”

Można więc dojść do wniosku, że w sprawie Öcalan Wielka Izba nie wykluczyła, że art. 2 uległ już zmianie w zakresie usunięcia wyjątku zezwalającego na zastosowanie kary śmierci. Co więcej, od tamtego czasu sytuacja uległa zmianie. Wszystkie Państwa-członkowie, z wyjątkiem dwóch, podpisały Protokół Nr 13 oraz wszystkie, z wyjątkiem jedynie trzech Państw, które podpisały Protokół, ratyfikowały go. Liczby te w połączeniu z jednolitą praktyką Państw w przestrzeganiu moratorium na karę śmierci wskazują na zmianę treści art. 2, tak aby zabraniał stosowania kary śmierci we wszelkich okolicznościach. W związku z powyższym Trybunał nie uznaje, że treść drugiego zdania art. 2 § 1 nadal stanowi ograniczenie dla interpretacji słów „nieludzkie lub poniżające traktowanie albo karanie” zawartych w art. 3 jako obejmujących karę śmierci (zob. sprawę Soering)

Zgodnie z utrwalonym orzecznictwem Trybunału, aby art. 3 znalazł zastosowanie, niewłaściwe traktowanie musi osiągnąć minimalny stopień dotkliwości. Ocena wspomnianego minimum zależy od wszystkich okoliczności sprawy, takich jak czas poddawania danemu traktowaniu, jego konsekwencje (zarówno o charakterze fizycznym, jak i mentalnym) oraz, w niektórych przypadkach, płeć, wiek i stan zdrowia ofiary. Trybunał uznał traktowanie za „nieludzkie” między innymi, jeżeli dopuszczono się go z premedytacją, było stosowane nieprzerwanie przez kilka godzin i spowodowało rzeczywiste uszkodzenie ciała bądź dotkliwe cierpienie fizyczne lub psychiczne. Trybunał uznał traktowanie za „poniżające”, ponieważ wzbudzało w ofiarach uczucia strachu, cierpienia i niższości mogącego upokorzyć je i zdeprecjonować. Podczas rozważania, czy karanie albo traktowanie było „poniżające” w rozumieniu art. 3, Trybunał weźmie pod uwagę, czy jego celem było upokorzenie i zdeprecjonowanie danej osoby oraz, w zakresie dotyczącym konsekwencji, czy negatywnie wpłynęło ono na osobowość tej osoby w sposób niezgodny z art. 3. Jednakże brak takiego celu nie może definitywnie wykluczyć braku naruszenia art. 3. Aby karanie albo traktowanie związane z cierpieniem lub upokorzeniem zostało uznane za „nieludzkie” lub „poniżające”, musi ono wykraczać poza nieodzowny element cierpienia lub upokorzenia związany z daną formą prawomocnego traktowania albo karania (zob. A. i inni przeciwko Zjednoczonemu Królestwu [Wielka Izba], skarga nr 3455/05, ETPC 2009-... oraz sprawy w niej przytoczone).

Art. 3, ustanawiający bezwzględny zakaz tortur oraz nieludzkiego lub poniżającego traktowania albo karania, wyraża jedną z podstawowych wartości społeczeństw demokratycznych. Nie zawiera on wyjątków i nie zezwala na odstępstwa na mocy art. 15, nawet w przypadku stanu wyjątkowego grożącego życiu narodu. Niezależnie od postępowania ofiary, w świetle bezwzględnego zakazu tortur i nieludzkiego lub poniżającego traktowania albo karania charakter jakiegokolwiek przestępstwa rzekomo popełnionego przez skarżącego jest nieistotny na potrzeby art. 3 (zob. sprawę Saadi przeciwko Włochom [Wielka Izba], skarga nr 37201/06, ETPC 2008).

Al-Saadoon i Mufdhi przeciwko Zjednoczonemu Królestwu (Skarga nr 61498/08)

Standard: 4270

Nota źródłowa