Dowód z opinii biegłego (OZSS) w sprawie o uprowadzenie dziecka

W sprawach z zakresu Konwencji haskiej zasadność przeprowadzenia dowodu z opinii biegłych (OZSS) podlega zasadom ogólnym, jest on zatem konieczny wtedy, gdy do rozstrzygnięcia sprawy są konieczne wiadomości specjalne (art. 278 § 1 w związku z art. 13 § 2 k.p.c.). Dotyczy to jedynie sytuacji, gdy zagadnienie wymagające opinii biegłych wykracza poza zakres wiadomości i doświadczenia życiowego osoby nie posiadającej wiadomości specjalnych z określonej dziedziny. Ma to miejsce wówczas, gdy ustalenia dokonane przy pomocy innych środków dowodowych wskazują na zaburzenia relacji rodzinnej z udziałem dziecka, nadto mają taki charakter i stopień nasilenia, że nieodzowne jest zbadanie, z wykorzystaniem wiadomości specjalnych, czy mogą one skutkować poważnym ryzykiem w rozumieniu art. 13 lit. b Konwencji haskiej (por. m.in. wyroki ETPC z dnia 26 listopada 2013 r., nr. 27853/09, X przeciwko Łotwie oraz postanowienie SN z dnia 7 października 1998 r., I CKN 745/98).

Dowód ten należy traktować jako subsydiarny, a korzystanie z niego nie powinno polegać na przerzucaniu na biegłych ciężaru należącej do sądu decyzji, czy zaistniały przesłanki odmowy wydania dziecka na podstawie art. 13 pkt b Konwencji haskiej i wykraczać poza ramy niedającej się uniknąć konieczności (por. m.in. wyroki ETPC z dnia 21 lipca 2006 r., nr 7198/04, Iosub Caras przeciwko Rumunii, z dnia 21 lipca 2015 r., nr 63777/09, R.S. przeciwko Polsce, i z dnia 19 lipca 2016 r., GN przeciwko Polsce, nr 2171/14 oraz postanowienie SN z dnia 17 grudnia 2020 r., I CSK 183/20).

Ustawodawca wprowadził wprawdzie, począwszy od dnia 27 sierpnia 2018 r., zasadę, że opinia OZSS w sprawach z zakresu Konwencji haskiej powinna być wydana niezwłocznie (art. 3a ustawy z dnia 5 sierpnia 2015 r. o opiniodawczych zespołach sądowych specjalistów - jedn. tekst: Dz.U. z 2018 r., poz. 708), nie zmienia to jednak oceny, że dowód ten powinien być przeprowadzany w sprawach, w których jest to rzeczywiście niezbędne. Długotrwałość postępowania może pogłębiać krzywdę dziecka spowodowaną jego zabraniem oraz poddawać w wątpliwość sens zarządzania jego powrotu, skoro opóźniony powrót może doprowadzić do kolejnego, wtórnego jego pokrzywdzenia.

Zastępowanie Sądów meriti i czynienie ustaleń faktycznych, czy wnioskodawca stosował przemoc wobec uczestniczki i dziecka nie jest rolą biegłych. Nie sposób również przyjąć, że biegli powinni w okolicznościach sprawy wypowiedzieć się w kwestii tego, czy powrót małoletniej do Włoch - przy założeniu rozdzielenia jej z matką i bez osobistego kontaktu z nią - nie będzie skutkować poważnym ryzykiem powstania sytuacji, o której mowa w art. 13 pkt b Konwencji haskiej.

Zaakceptować należy stanowisko Sądu Apelacyjnego, że, zważywszy na wiek małoletniej, okoliczność, iż od maja 2019 r. na skutek jednostronnej decyzji matki przebywa wyłącznie pod jej opieką i nie ma - poza jednorazowym spotkaniem w trakcie mediacji - osobistego kontaktu z ojcem, jej powrót do Włoch bez matki byłby sprzeczny z jej dobrem, a dopuszczenie dowodu z opinii OZSS co do stwierdzenia takiego stanu rzeczy nie jest konieczne.

Opinia biegłych nie może dotyczyć zagadnień związanych z kompetencjami wychowawczymi rodziców ewentualnie kontaktów małoletniej z nimi, skoro wykracza to poza przedmiot postępowania prowadzonego na podstawie Konwencji haskiej i jest czynione przy założeniu, że małoletnia zostanie oddana pod wyłączną opiekę ojca lub będzie zamieszkiwać z ojcem, podczas gdy ocena w tym przedmiocie należy do kognicji sądu orzekającego w przedmiocie pieczy i kontaktów z dzieckiem.

Postanowienie SN z dnia 17 marca 2021 r., I CSKP 38/21

Standard: 52173 (pełna treść orzeczenia)

W sprawach inicjowanych wnioskiem na podstawie art. 8 Konwencji haskiej zasadność przeprowadzenia dowodu z opinii biegłego podlega zasadom ogólnym, dowód ten jest zatem nieodzowny wtedy, gdy do rozstrzygnięcia sprawy są konieczne wiadomości specjalne (art. 278 § 1 w związku z art. 13 § 2 k.p.c.).

Sytuacja taka nie występuje w każdej sprawie toczącej się na podstawie Konwencji haskiej (por. postanowienie SN z dnia 7 października 1998 r., I CKN 745/98, w którym za zbędny uznano dowód z opinii Rodzinnego Ośrodka Diagnostyczno Konsultacyjnego). Konieczność przeprowadzenia dowodu z opinii biegłego w sytuacji, w której strona sprzeciwiająca się powrotowi dziecka powołuje się na okoliczności wskazane w art. 13 Konwencji haskiej, nie wynika także z nakazu efektywnej oceny sytuacji dziecka i jego rodziny formułowanego przez Europejski Trybunał Praw Człowieka na tle art. 8 EKPCz (por. wyrok Europejskiego Trybunału Praw Człowieka z dnia 13 grudnia 2011 r., no. 27853/09, X przeciwko Łotwie i decyzję Europejskiego Trybunału Praw Człowieka z dnia 20 października 2015 r., no. 6809/14, K.H. przeciwko Polsce).

Uwzględnienia wymaga ponadto, że czasochłonność dowodu z opinii biegłego jest trudna do pogodzenia z koniecznością działania w sposób niezwłoczny (art. 11 i art. 2 Konwencji haskiej) i nakazem stosowania najszybszych możliwych reguł procesowych (art. 11 ust. 3 rozporządzenia nr 2201/2003). Dyrektyw tych w żadnym wypadku nie można lekceważyć, ponieważ stanowią one bardzo istotny element mechanizmu konwencyjnego, służący eliminacji lub złagodzeniu negatywnych konsekwencji dla relacji między dzieckiem a pozostawionym rodzicem, które byłyby nieodwracalne na skutek faktów dokonanych (por. np. wyroki Europejskiego Trybunału Praw Człowieka z dnia 21 lipca 2006 r., no. 7198/04, Iosub Caras przeciwko Rumunii i z dnia 21 lipca 2015 r., no. 63777/09, R.S. przeciwko Polsce). Z tych powodów w praktyce krajowej niektórych państw wskazuje się, że w sprawach rozpoznawanych na podstawie Konwencji haskiej - inaczej niż w sprawach dotyczących pieczy nad dzieckiem - dowód z opinii biegłego jest co do zasady zbędny i koliduje z obowiązkiem szybkiego rozpoznania sprawy (por. np. orzeczenia austriackiego Sądu Najwyższego z dnia 12 maja 2009 r., 5 Ob 47/09m, RIS, i z dnia 30 maja 2016 r., 6 Ob 99/16a, Interdisziplinäre Zeitschrift für Familienrecht 2016, s. 170 oraz szwajcarskiego Sądu Federalnego z dnia 18 maja 2004 r., 5P.150/2004, BGE 130 III 530, INCADAT; zob. też Guide to Good Practice…, pkt 52 i 90).

Sąd Najwyższy podzielił w tym kontekście stanowisko Sądów meriti, że przeprowadzenie dowodu z opinii biegłego może niekiedy okazać się konieczne także w rozważanych sprawach, jeżeli ustalenia dokonane przy pomocy innych środków dowodowych wskazują na zaburzenia relacji rodzinnej z udziałem dziecka i zaburzenia te mają taki charakter i stopień nasilenia, że nieodzowne jest zbadanie, z wykorzystaniem wiadomości specjalnych, czy mogą one skutkować poważnym ryzykiem w rozumieniu art. 13 ust. 1 lit. b Konwencji haskiej. Dowód ten należy jednak traktować jako subsydiarny, a korzystanie z niego nie powinno wykraczać poza ramy niedającej się uniknąć konieczności.

Postanowienie SN z dnia 17 grudnia 2020 r., I CSK 183/20

Standard: 49036 (pełna treść orzeczenia)